Ρομά: Η περιθωριοποίηση, η εξόντωση, η φτώχεια

Είναι οι Ρομά που θέλουν να ζουν στο περιθώριο ή η κοινωνία που τους αναγκάζει; Η δολοφονία της 13χρονης Γιαννούλας Καραχάλιου στην Αμφισσα επανέφερε το θέμα στην επικαιρότητα και ξεκίνησε έναν διάλογο, που θα κρατήσει λίγο. Όσο λίγο κρατάει πάντοτε, δηλαδή. Τώρα υπάρχει ένα παιδί νεκρό από σφαίρα και ο δράστης που προκάλεσε το έγκλημα μίσους διαφεύγει.

Η παρουσία των Ρομά στον ελλαδικό χώρο είναι ιστορική κι όμως εξακολουθούν να μην έχουν ενσωματωθεί. Όταν η συζήτηση δυσκολεύει, αναδεικνύεται το επιχείρημα «Ναι, αλλά δεν θέλουν να ενσωματωθούν». Ακόμα χειρότερα, κυκλοφορεί η παραφιλολογία περί αμύθητου πλούτου στην κατοχή των Ρομά, που όμως επιλέγουν να μην επενδύουν σε σπίτια (με νερό και ηλεκτρικό…), γιατί έχουν μάθει να ζουν σε παράγκες και τσαντίρια…

Η διαδικασία της κοινωνικής ένταξης λειτουργεί σα να την καθοδηγεί η ζωή και όχι το κράτος Πρόνοιας. Σε περιοχές του αστικού ιστού όπως η Αγία Βαρβάρα, οι Ρομά ζουν σε σπίτια και τα παιδιά τους παρακολουθούν το σχολείο. Σε άλλες περιοχές, όμως, όπως ο Δενδροπόταμος στην Θεσσαλονίκη ή ο Ασπρόπυργος και το Ζεφύρι στην Αττική, οι Ρομά είναι όμηροι της γκετοποίησης, με αποτέλεσμα να διαιωνίζεται  με αυτόν τον τρόπο ένας φαύλος κύκλος υψηλής εγκληματικότητας και βίας.

Τα στοιχεία για την ελληνική πραγματικότητα είναι απογοητευτικά κι όμως είναι μόλις ένα κομμάτι από την γενικότερη βαλκανική πραγματικότητα. Η ζωή των Ρομά στην περιοχή δεν θυμίζει σε τίποτα τις ρομαντικές απεικονίσεις του Εμίρ Κουστουρίτσα, μάλλον το πέπλο της γοητείας και του μυστηρίου που καλύπτει την φυλή -και που παρεμβαίνει στην Τέχνη- είναι ένας τρόπος να αμβλύνονται οι ασχήμιες της βαρβαρότητας.

Κακή εκπαίδευση

Τα παιδιά των Ρομά δεν θέλουν να πάνε σχολείο και οι γονείς δεν θέλουν να τα στείλουν. Η πλειοψηφία των παιδιών δε συνεχίζουν στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι περιπτώσεις Ρομά που προχώρησαν στην τριτοβάθμια είναι (σχεδόν) μετρημένες. Η άρνηση των οικογενειών να στείλουν τα παιδιά τους στο σχολείο δεν είναι στοιχείο της κουλτούρας των Ρομά, αλλά των αντικειμενικών συνθηκών. Για την ακρίβεια, το 68% των Ρομά θεωρεί πως το σχολείο θα βοηθήσει τα παιδιά τους να ξεφύγουν από την ακραία φτώχεια και θα τα βοηθήσουν να εξελιχθούν. Όμως η φοίτηση, η διαδικασία της ένταξης στην εκπαιδευτική διαδικασία, είναι βαθιά προβληματική. Τα σχολεία ανά την επικράτεια δεν έχουν ειδική διαδικασία ένταξης για τα παιδιά των Ρομά, που είναι έλληνες πολίτες, αλλά ζουν σε εντελώς διαφορετικές συνθήκες κι επίσης είναι δίγλωσσα. Φαινόμενα ρατσισμού και διακρίσεων εντοπίζεται τόσο από συμμαθητές των παιδιών, όσο και από εκπαιδευτικούς, ενώ αυτομάτως αναπτύσσονται -σε τοπικό επίπεδο- έμμεσοι τρόποι, ακόμα και τύποις θεσμικοί, ώστε να περιθωριοποιούνται οι Ρομά μαθητές.

Από την άλλη, οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης των Ρομά είναι αποτρεπτικές και για την ίδια την εκπαίδευση. Συχνά πολλά παιδιά δεν μπορούν να παρακολουθήσουν το σχολείο λόγω αντικειμενικών δυσκολιών, όπως η αδυναμία να έχουν ρούχα, παπούτσια, σχολικά αντικείμενα, πράγμα που δημιουργεί μία a priori περιθωριοποίηση και απομάκρυνση των παιδιών από τα σχολεία.

Υγεία, αλλά όχι για όλους

Το πρόβλημα στέγασης των Ρομά γεννά πολλά επόμενα. Ακόμα και η καταγραφή του πληθυσμού δεν είναι ακριβής, αφού υπολογίζονται σε 300.000 πανελλαδικά, αλλά είναι αδύνατο να μιλήσουμε με βεβαιότητες και στοιχεία, αφού οι παρυφές τις νομιμότητας δε συνηθίζουν να συμπεριλαμβάνουν αντικειμενικές καταγραφές. Πολλά παιδιά γεννιούνται ακόμα σε καταυλισμούς, αλλά και πέραν αυτού η πρόσβαση σε δομές υγείας είναι προβληματική. Εξετάσεις που απαιτούν ασφάλιση είναι απαγορευτικές, αφού σε αντίθετη περίπτωση είναι ακριβές, ενώ ο τρόπος ζωής, σε παραπήγματα συχνά χωρίς βασικά είδη πρώτης ανάγκης, αυξάνουν το ποσοστό ασθενειών και θανάτων.

Το προσδόκιμο ζωής των Ρομά είναι περί τα 8-10 χρόνια χαμηλότερο σε σχέση με τους μη Ρομά πολίτες, ενώ το ποσοστό της παιδικής θνησιμότητας παραμένει υψηλό. Αν και οι Ρομά είναι έλληνες πολίτες και δικαιούνται τις ίδιες παροχές της δημόσιας υγείας, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Εκπαίδευσης έτσι και τώρα ο κοινωνικός αποκλεισμός λειτουργεί εγκληματικά.

Εγκληματικότητα και περιθώριο 

Είναι παράλογος κάθε ισχυρισμός που επιμένει πως υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι μαζικά επιλέγουν να ζουν σε άθλιες συνθήκες, ειδικά αν στην επιχειρηματολογία προστίθενται «επιστημονικές» τοποθετήσεις περί DNA. Το ίδιο παράλογο είναι να επιβιώνουν επιχειρήματα περί προδιάθεσης για εγκληματικές δράσεις. Στην περίπτωση των Ρομά, αυτό που κυριαρχεί είναι η αντίληψη πως πρόκειται για μία φυλή που κλέβει και -πλέον- διακινεί ναρκωτικά.

Το πρόσωπο της εγκληματικότητας είναι πάντοτε συγκεκριμένο: Η φτώχεια οδηγεί στο έγκλημα. Οι Ρομά είναι περισσότερο άνεργοι σε σχέση με τους υπόλοιπους Έλληνες πολίτες αφενός λόγω της χαμηλής εκπαίδευσης που λαμβάνουν και αφετέρου λόγω των προκαταλήψεων εις βάρος τους. Ταυτόχρονα, οι τομείς που παραδοσιακά απασχολούνταν (γανωματάδες, συλλέκτες μετάλλων, παλιατζήδες) σταδιακά σβήνουν κι έτσι οι Ρομά, λόγω και του αναλφαβητισμού, πέφτουν συχνά θύματα εκμετάλλευσης ή αναγκάζονται να καταφύγουν στο έγκλημα.

Το έγκλημα το ορίζει ο ποινικό κώδικας. Έτσι, ένας Ρομά που θα πουλήσει σαν μικροπωλητής πχ. φρούτα, αν τον πιάσουν θα του επιβάλλουν πρόστιμο, το οποίο συχνότατα δεν μπορεί να καλύψει. Νομοτελειακά κάποια στιγμή θα συλληφθεί κι έτσι θα κατηγορηθεί. Ειδικά μετά την ποινή φυλάκισης, η διαδικασία της ένταξης και ιδίως της εύρεσης εργασίας, γίνεται σχεδόν ανυπόφορη ή εν πάση περιπτώσει, οι πιθανότητες μηδενίζονται.

Έτσι, οι γυναίκες -που πρέπει να ταΐσουν κάπως τα παιδιά- αναλαμβάνουν με τη σειρά τους περιθωριακές ασχολίες: Η γνωστή επαιτεία, τα χαρτιά, τα φλιτζάνια, η χειρομαντεία… Κάποιες θα καταφύγουν στην πορνεία για να επιβιώσουν οι ίδιες και η οικογένειά τους.

Σε συνθήκες εξαθλίωσης το κοινό έγκλημα μπορεί και να γίνει μονόδρομος, ειδικά όταν μία ολόκληρη κοινωνία εγκληματεί εις βάρος των μειονοτήτων της. Έτσι, ορισμένοι Ρομά θα καταφύγουν στις κλοπές ή σε άλλες μορφές εγκληματικής δράσεις.

Γκέτο

Η περίπτωση της 13χρονης Γιαννούλας Καραχάλιου δεν είναι η μοναδική που αφορά παιδί που χάθηκε. Για την ακρίβεια, η ύπαρξη των γκέτο αυξάνει τις πιθανότητες να κινδυνεύσουν πρωτίστως παιδιά και δευτερευόντως ενήλικες. Τα παιδιά Ρομά πέφτουν συχνότερα θύματα απαγωγής, κακοποίησης, εξαφάνισης. Όπως και τα προσφυγόπουλα, είναι περιπτώσεις παιδιών που χάθηκαν για πάντα, πάντοτε μυστηριωδώς και πάντοτε αθόρυβα.

Η δημιουργία γκέτο στον άστικο ιστό φέρνει μια σειρά προβλημάτων: Συγκρούσεις, εγκληματικότητα, βία, δυσκολία συνύπαρξης. Μόνο που δεν πρέπει να παραβλέπουμε πως όλα αυτά τα φαινόμενα λειτουργούν προς δύο κατευθύνσεις: Η βία είναι και ρατσιστική, η περιθωριοποίηση δυσκολεύει την ζωή των Ρομά και καθιστά αδύνατη τη συνύπαρξη. Στο Μενίδι ακροδεξιοί των Μαιάνδριων Ανένταχτων Εθνικιστών (με τη συμβολή της Χρυσής Αυγής) εξαπέλυσαν πογκρόμ κατά των Ρομά, ενώ η έκθεση στην ρατσιστική βία είναι ασταμάτητη. Από την άλλη, οι Ρομά παίρνουν το νόμο στα χέρια τους, τόσο για να προφυλαχθούν, όσο και γιατί είναι αδύνατο να καταφύγουν στην βοήθεια της αστυνομίας, η οποία δε μεταχειρίζεται ισότιμα τους Ρομά, ακριβώς όπως δεν τους μεταχειρίζεται ισότιμα κανένας στο φάσμα της δημόσιας ζωής.

Τα παιδιά του κατώτερου Θεού είναι τα πρώτα θύματα των γκέτο, όπως πρώτα θύματα των φυσικών καταστροφών είναι τα παραπήγματα. Οι πλημμύρες και οι σεισμοί χτυπάνε πρώτα στους Ρομά.

Το θέμα της κατάστασης στην οποία ζουν οι Έλληνες Ρομά έχει απασχολήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση.  Έκθεση του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης μεταξύ 9 χωρών κατέδειξε πως στην Ελλάδα το 96% των Ρομά ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, ενώ το 81% των γυναικών Ρομά δεν εργάζεται, ποσοστό που αποτελεί το υψηλότερο στην Ευρώπη. Ωστόσο, η εικόνα που παρουσιάζει η Ελλάδα δεν είναι η χειρότερη σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, πράγμα που αποδεικνύει πως το φαινόμενο της περιθωριοποίησης δεν είναι ούτε εγχώριο, ούτε καν καινούριο.

Τώρα προωθείται από την ελληνική κυβέρνηση εκπαιδευτική και προνοιακή πολιτική για τους Ρομά και, όπως γνωστοποίησε η Θεανώ Φωτίου, η χώρα μας  θα προτείνει στο Συμβούλιο της Ευρώπης να απαγορεύονται οι γάμοι ανήλικων παιδιών, ένα ζήτημα που τοποθετείται ανάμεσα στα μεγαλύτερα προβλήματα σε σχέση με την κοινωνική ένταξη, ενώ στόχος είναι να προωθηθεί η εκπαιδευτική ένταξη των παιδιών Ρομά.