Θεσσαλονίκη: Στα ίχνη της οικογένειας Μοδιάνο

Ο κάτοχος του Νόμπελ Λογοτεχνίας Πατρίκ Μοντιανό είναι ένα μόνο από τα εξέχοντα μέλη της γνωστής εβραϊκής οικογένειας Μοδιάνο με ρίζες από τη Θεσσαλονίκη. Η συγκεκριμένη οικογένεια «κουβαλά» στην πλάτη της περισσότερους από τέσσερις αιώνες ιστορίας…

Οι Μοδιάνο θεωρείται ότι βρίσκονταν ανάμεσα στους εβραίους που εγκατέλειψαν την Ισπανία είτε το 1492, είτε αργότερα. Όπως αναφέρει ο δημοσιογράφος Μάριο Μοντιάνο στο βιβλίο του «Hamehune Modillano» με θέμα το γενεαλογικό δέντρο της οικογένειας από το 1570 και μετά, ήταν πολύ πιθανό οι Μοδιάνο που έφυγαν από την Ισπανία να μην είχαν οικογενειακό όνομα και προσθέτει ότι οι περισσότεροι εβραίοι της Ισπανίας ήταν γνωστοί με το όνομα του πατέρα τους (για παράδειγμα Ισαάκ γιος του Σαμουήλ).

Ωστόσο, ο ίδιος δεν απέρριπτε και τη θεωρία που τους ήθελε απογόνους των εβραίων κρατουμένων του ρωμαίου αυτοκράτορα Τίτου μετά την καταστροφή του Δεύτερου Ναού.

Πολλοί θεωρούν ότι το όνομα Μοδιάνο ήταν Μοντιλιάνο και ότι το πήραν από την μικρή πόλη Μοντιλιάνα κοντά στη Φλωρεντία, όπου πολλοί από αυτούς βρήκαν καταφύγιο.

Εκτός από όσους εγκαταστάθηκαν στη Φλωρεντία και διέπρεψαν κατά τον 18ο αιώνα στον χώρο της παραϊατρικής, άλλοι επέλεξαν να μετοικήσουν στη Βενετία, όπου ασχολήθηκαν με τις επιχειρήσεις.

Μέχρι τον θάνατό του το 2012, ο Μάριο Μοντιάνι προσέθετε συνεχώς νέα ονόματα στη λίστα των Μοδιάνο. Ανάμεσά τους ήταν και το όνομα του διάσημου ζωγράφου Μοντιλιάνι και φυσικά του γάλλου λογοτέχνη Πατρίκ Μοντιανό (φωτ. κάτω).

Ο Πατρίκ Μοντιανό αφηγείται: «Ο παππούς μου γεννήθηκε τον Απρίλιο του 1867 στη Θεσσαλονίκη. Φαίνεται ότι ήταν αρκετά νέος όταν έφυγε για την Αίγυπτο».

«Πιστεύω ότι εγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια. Ωστόσο, ήταν ο πατέρας του που είχε φύγει από τη Θεσσαλονίκη στα 1880 και είχε εγκατασταθεί στην Αίγυπτο με τα παιδιά του. Ο προ-πάππος μου είχε τέσσερα παιδιά από τον πρώτο του γάμο με την Τζόια Σαράνο. Ο παππούς μου ήταν ο μεγαλύτερος σε ηλικία. Και τα τέσσερα γεννήθηκαν πιθανότατα στη Θεσσαλονίκη. Ωστόσο, ο προ-πάππος μου παντρεύτηκε για δεύτερη φορά και έκανε άλλα τέσσερα παιδιά, όλα γεννημένα στην Αλεξάνδρεια».

Οι Μοδιάνο της Θεσσαλονίκης

Όπως αναφέρει ο Μάριο Μοντιάνο στο βιβλίο του, η ιστορία των Μοδιάνο στη Θεσσαλονίκη ξεκινά στα μέσα του 16ου αιώνα, όταν ο ραββίνος Σαμουήλ Μοντιλάνο ήρθε στη Θεσσαλονίκη από την Ιταλία.

Το όνομα Μοντιλιάνο σύντομα απλοποιήθηκε σε Μοδιάνο, αλλά ίσως τα δύο ονόματα να εμφανίζονταν ταυτόχρονα στη Θεσσαλονίκη του 16ου αιώνα και γι’ αυτό ορισμένοι υπερηφανεύονταν ότι ήταν απόγονοι των «πραγματικών Μοδιάνο», δηλαδή αυτών που κατάγονταν από τον ραββίνο Σαμουήλ.

Πολλά από τα εξέχοντα μέλη της οικογένειας ήταν ραββίνοι και συγγραφείς σημαντικών θρησκευτικών βιβλίων.

Μέχρι το 1833 όλοι οι Μοδιάνο της Θεσσαλονίκης ήταν εγγεγραμμένοι στο προξενείο της Τοσκάνης ως πολίτες του Λιβόρνο.

Πώς έγινε αυτό; Το 1593, ο Μέγας Δούκας της Τοσκάνης Φερδινάνδος των Μεδίκων, είχε θεσπίσει διάταγμα –θέλοντας να αποκαταστήσει μία παλαιότερη αδικία- με το οποίο το Λιβόρνο αποτελούσε καταφύγιο για τους Εβραίους. Αν και οι Μοδιάνο της Θεσσαλονίκης δεν κατάγονταν από το Λιβόρνο, η πόλη προσέφερε υπηκοότητα στα μέλη της οικογένειας στη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ένα από τα πιο σημαντικά μέλη της κοινότητας ήταν ο τραπεζίτης Σαούλ Μοδιάνο, ο οποίος θεωρείτο ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Ο ξάδελφος του, Σαούλ Ντέιβιντ Μοδιάνο, ο οποίος καταγόταν και αυτός από τη Θεσσαλονίκη, άνοιξε στα μέσα του 19ου αιώνα εργοστάσιο στην Τεργέστη, το οποίο κατασκεύαζε τσιγαρόχαρτα υψηλής ποιότητας και τράπουλες.

Η ιστορία των Μοδιάνο στη Θεσσαλονίκη είναι συνυφασμένη με σημαντικά κτίρια της πόλης.

Ένα από αυτά είναι η έπαυλη Μοδιάνο, γνωστή και ως «παλαιό κυβερνείο», η οποία κτίστηκε το 1906 από τον Γιακό Μοδιάνο με σχέδια του γιου του Ελί Μοδιάνο. Από το 1913 και μετά χρησιμοποιήθηκε διαδοχικά ως ανάκτορο, ως κατοικία του εκάστοτε Γενικού Διοικητή Μακεδονίας, ως Ιερατική και ως Στρατιωτική Σχολή. Από το 1972, στεγάζεται σε αυτό το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης.

Ο Ελί Μοδιάνο ήταν αυτός που έκανε τα σχέδια και για την Αγορά Μοδιάνο (φωτ. δεξιά), η οποία ξεκίνησε να χτίζεται το 1922. Ο θεμέλιος λίθος της Αγοράς μπήκε σε σημείο της πυρίκαυστης ζώνης, όπου προβλεπόταν να δημιουργηθούν παζάρια, με βάσει τα σχέδια του αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Ερνέστ Εμπράρ. Παλαιότερα στο συγκεκριμένο σημείο βρισκόταν συναγωγή Ταλμούδ Τορά.

Τα εγκαίνια της Αγοράς έγιναν το 1930 και όπως είχε δηλώσει παλαιότερα στο Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων ο ξεναγός Κωνσταντίνος Σφήκας, την ημέρα των εγκαινίων είχε συγκεντρωθεί εκεί όλη η πόλη. «Στους επισκέπτες προσφέρθηκαν από την οικογένεια Μοδιάνο σαμπάνια, χαβιάρι, ρακή και αυγά τυλιγμένα σε κρεμμύδια». Ήταν η εποχή που οι Μοδιάνο -μαζί με τους Αλλατίνι- βρίσκονταν στο «τιμόνι» της οικονομικής ζωής της πόλης.

Το Γηροκομείο Σαούλ Μοδιάνο ιδρύθηκε χάρη σε δωρεά του Σαούλ Μοδιάνο, που πέθανε το 1924 στην Τεργέστη. Όπως αναφέρει η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, λειτούργησε αδιάκοπα μέχρι την περίοδο της Κατοχής. Το 1943, οι τρόφιμοί του συμμεριζόμενοι τις τύχες και του υπόλοιπου Εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης, εκτοπίστηκαν και εξοντώθηκαν στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς. Έτσι το γηροκομείο ανέστειλε τη λειτουργία του μέχρι το 1974.

Ένα από τα σημαντικότερα μέλη της οικογένειας, ήταν και ο ίδιος ο Μάριο Μοντιάνο (φωτ. αριστερά, το 1943 στη Θεσσαλονίκη), ανταποκριτής των Times του Λονδίνου για 38 χρόνια στην Αθήνα, συνεργάτης της ελληνικής υπηρεσίας του BBC την κρίσιμη περίοδο της μεταπολίτευσης. Γεννήθηκε το 1926 στη Θεσσαλονίκη και προέρχεται από δημοσιογραφική οικογένεια.

Ο πατέρας του, Σαμ Μοντιάνο, υπήρξε εκδότης και αργότερα ιδιοκτήτης της εφημερίδας « Le Progres». Μετά τον πόλεμο εργάστηκε ως ανταποκριτής και επικεφαλής του γραφείου του Reuters για την Ελλάδα και την Τουρκία.

Λίγο πριν τη γερμανική εισβολή στη Θεσσαλονίκη το 1941, οι Μοδιάνο προσπάθησαν να διαφύγουν προς τα νότια, αλλά δεν τα κατάφεραν. «Αισθανόμασταν παγιδευμένοι» είπε ο Μάριο Μοντιάνο. Ο πατέρας του απηύθυνε έκκληση στο ιταλικό προξενείο να δώσει ιταλική υπηκοότητα στον ίδιο και την οικογένεια του. Με αυτόν τον τρόπο 138 οικογένειες κατάφεραν να σωθούν. Άλλοι δεν στάθηκαν τόσο τυχεροί. Ο Μάριο Μοντιάνο είδε τον καλύτερο του φίλο να μεταφέρεται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και από εκεί στο κολαστήριο του Άουσβιτς.

Με την εισβολή των Γερμανών στην πόλη, η εβραϊκή κοινότητα που είχε αναπτυχθεί επί αιώνες, σχεδόν καταστράφηκε.

Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλά μέλη της οικογένειας μετανάστευσαν την Αργεντινή (αλλά και σε άλλες χώρες της Νοτίου Αμερικής), τη Γαλλία και την Αίγυπτο. Στην Αίγυπτο πήγαν και οι πρόγονοι του κατόχου Νόμπελ Λογοτεχνίας, Πατρίκ Μοντιανό.

Αγγελική Στελλάκη

Newsroom ΑΛΤΕΡ ΕΓΚΟ