Man Ray: Chanel και Ava Gardner ανάμεσα στις μούσες του

Αφιερωμένη στον πολυσχιδή Man Ray και θέμα της «Τα πρόσωπα της γυναίκας» είναι η φετινή καλοκαιρινή έκθεση που οργανώνει το Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Χώρα της Άνδρου από τις 28 Ιουνίου έως και τις 27 Σεπτεμβρίου 2015.

Η Γυναίκα, ανώνυμη ή επώνυμη, καταξιωμένη ή αγνοημένη, μούσα ή ερωμένη, δημιούργημα ακόμα της φαντασίας κυριαρχεί στα έργα του Man Ray.

Μέσα από 150 έργα φωτογραφίες, ζωγραφικά έργα, χαρακτικά, σχέδια, γλυπτά και ready-mades ο επισκέπτης θα πλοηγηθεί στην εντυπωσιακή υπερπεντηκονταετή καλλιτεχνική πορεία του καλλιτέχνη (1912-1971).

Θρυλικές μορφές όπως η Gertrude Stein, η Peggy Guggenheim, η Kiki de Montparnasse, η Lee Miller, η Coco Chanel, η Ava Gardner, η Catherine Deneuve και άλλα δημοφιλή ονόματα της τέχνης, του θεάματος και της παρισινής κοσμικής ζωής αποθανάτισε μέσα από το φακό του ο καλλιτέχνης και έγιναν οι μούσες του.

Πορτρέτα επωνύμων και ανωνύμων γυναικών

COCO CHANEL
Η Gabrielle Chanel, η επονομαζόμενη Coco, συγκαταλέγεται ανάμεσα στους πολυάριθμους σχεδιαστές που θα απευθυνθούν στον Man Ray τη δεκαετία του 1930. Εφόσον καλείται να φωτογραφήσει μοντέλα που φορούν τις δημιουργίες της, είναι απολύτως λογικό να φωτογραφήσει και την ίδια τη Chanel. Θα κάνουν μαζί δύο φωτογραφήσεις. Η πρώτη, που χρονολογείται το 1930 και παρουσιάζει μια γυναίκα συνεσταλμένη και η δεύτερη, του 1935 που απεικονίζει μια γυναίκα δυναμική, που αναλαμβάνει πρωτοβουλίες και αναζητά να τελειοποιήσει το μύθο που η ίδια δημιούργησε: αυτόν της απολύτως αποφασιστικής και ανεξάρτητης γυναίκας, με τσιγάρο στα χείλη, που διαθέτει ταυτόχρονα την ικανότητα να συνδυάζει την αυστηρότητα του μαύρου και την εκκεντρικότητα των φο μπιζού.

AVA GARDNER
Ο Albert Lewin, παραγωγός και σκηνοθέτης του κινηματογράφου, προσφέρει στον Man Ray την ευκαιρία να φωτογραφήσει και να ζωγραφίσει τη δημοφιλή ηθοποιό Ava Gardner το 1950. Καθοδηγεί λοιπόν τη χολιγουντιανή σταρ στην ονειρική ταινία Η Πανδώρα και ο ιπτάμενος Ολλανδός (Pandora and the Flying Dutchman). O Lewin, γνωρίζοντας πως σε μία από τις σκηνές θα πρέπει να εμφανιστεί το πορτρέτο της, ζητά αυθόρμητα από τον Man Ray, του οποίου τη δουλειά θαυμάζει πολύ σε σημείο να συλλέγει έργα του, να υπογράψει τον καμβά αυτόν, ο οποίος θα συμβάλει στην επιτυχία της ταινίας, ενώ ο Man Ray θα συμπεριληφθεί στους συντελεστές της. Ο καλλιτέχνης δέχεται με ενθουσιασμό. Αυτή θα είναι μία από τις σπάνιες και ελπιδοφόρες συνεργασίες στο Χόλιγουντ, από την οποία προσβλέπει μακροπρόθεσμα σε μια καριέρα. Σε ό,τι αφορά την Gardner, θα μιλήσει διθυραμβικά γι’ αυτήν: «Ήταν απολύτως εκθαμβωτική – καμία ταινία, σκέφτηκα, δεν την είχε δικαιώσει ποτέ. Και ως μοντέλο, καμία από την εμπειρία μου με μανεκέν και επαγγελματίες δεν την είχε προσπεράσει. Πόζαρε για το φακό σαν να ήταν μπροστά σε κινηματογραφική μηχανή».

JACQUELINE PICASSO
Όταν επισκέπτεται μαζί με την Juliet τον Picasso στις Κάννες, στη βίλα La Californie, το 1958, ο Man Ray επωφελείται να τραβήξει αρκετές φωτογραφίες. Περνά αρκετό χρόνο με τη νεαρή σύντροφο εκείνου, τη Jacqueline Roque. Εκείνη, που θα γίνει η δεύτερη και τελευταία σύζυγος του ισπανού αριστοτέχνη, ενσαρκώνει την ιδανική ομορφιά του Νότου. Το πιο γνωστό πορτρέτο της από τον αμερικανό φωτογράφο την απεικονίζει προφίλ, μπροστά στην αφίσα μιας έκθεσης του Picasso, που χρονολογείται το 1957.

LUISA CASATI
Η μαρκησία Luisa Casati, γνωριμία του Cocteau, έρχεται σε επαφή με τον Man Ray το 1922 και του ζητά να φιλοτεχνήσει το πορτρέτο της. Αυτή η αυστρο-ιταλίδα αριστοκράτισσα, που έχει στην ιδιοκτησία της μια παρισινή κατοικία στην Place Vendôme και ξεχωρίζει με τις εκκεντρικές υπερβολές της, είναι γνωστή πολλών ζωγράφων και φωτογράφων. Έχει ήδη ποζάρει, ανάμεσα σε άλλους, για τον Giovanni Boldini, τον Kees van Dongen και τον Adolf de Meyer. Όταν ο Man Ray παρουσιάζεται στο χώρο της, δεν είναι ικανοποιημένος από τον ηλεκτρικό εξοπλισμό, που πεπερασμένος και σε κακή κατάσταση, τον υποχρεώνει να επιμηκύνει το χρόνο της έκθεσης για να φτάσει στο ποθητό αποτέλεσμα. Αφηγείται τη συνέχεια στην αυτοβιογραφία του: «Εκείνο το βράδυ όταν εμφάνισα τα αρνητικά μου, ήταν όλα θολά• τα έβαλα στην άκρη και θεώρησα τη συνεδρία αποτυχημένη. Μην έχοντας νέα μου, μου τηλεφώνησε κάποια στιγμή. Όταν την ενημέρωσα ότι τα αρνητικά ήταν αποτυχημένα, επέμεινε να δει μερικές εκτυπώσεις, όσο κακές κι αν ήταν. Τύπωσα μια-δυο στις οποίες υπήρχε η ιδέα ενός προσώπου – μία με τρία ζευγάρια μάτια. Θα μπορούσε να ήταν μια σουρεαλιστική εκδοχή της Μέδουσας. Αυτή τη μάγεψε· είπε ότι απεικόνιζε την ψυχή της και παρήγγειλε δεκάδες αντίτυπα». Αυτό το πορτρέτο αντί να καταλήξει σε αποτυχία, επρόκειτο να γίνει τελικά μια από τις πιο γνωστές φωτογραφίες του Man Ray και να θαυμάζεται τόσο από τους μελλοντικούς του φίλους, όσο και από τον κύκλο των φίλων του που γέννησε το σουρεαλιστικό κίνημα. Ο ίδιος θα είναι υπερήφανος με αυτή του την εμπειρία τόσο, ώστε να τοποθετήσει ένα αντίτυπο αυτού του δημοφιλούς πορτρέτου στο ατελιέ του.

GERTRUDE STEIN
Η αμερικανίδα συγγραφέας και συλλέκτρια Gertrude Stein, εγκατεστημένη στο Παρίσι από το 1903, προσκαλεί τον Man Ray να τη φωτογραφήσει για πρώτη φορά, στο σπίτι της το 1922. Αν και η παρουσία της οικοδέσποινας τον εντυπωσιάζει αμέσως, αυτό που τον καθηλώνει είναι η συλλογή της, σκορπισμένη σε όλες τις γωνιές του διαμερίσματος: μεταξύ άλλων, έργα των Matisse, Picasso, Braque διακοσμούν κάθε σημείο των τοίχων. Στην αρχή, τραβά μια ολόκληρη σειρά από φωτογραφίες στις οποίες ποζάρει μόνη της. Στο τέλος, της ζητά να ποζάρει μπροστά από το πορτρέτο της, που είχε φιλοτεχνήσει ο Pablo Picasso το 1906 (Metropolitan Museum of Art, Νέα Υόρκη). Μπροστά σε αυτό το διπλό πορτρέτο, που απεικονίζει μια Gertrude Stein 32 ετών και μια άλλη 48 ετών, δεν μπορούμε παρά να εντυπωσιαστούμε από την ομοιότητα των δύο μορφών. Αυτή η φωτογραφία υπογραμμίζει τη δεξιότητα του Man Ray να στήνει μια φωτογραφική σύνθεση όπως μια ζωγραφική σύνθεση, αλλά και εκείνη του Picasso, εναντίον του οποίου είχε ασκηθεί κριτική με την ολοκλήρωση του εν λόγω πορτρέτου. Η μόνη του απάντηση στους αμφισβητίες ήταν: «Θα δείτε, στο τέλος θα του μοιάσει».
Αυτή η σειρά των πορτρέτων της Gertrude Stein, η οποία εικονογραφήθηκε στο τεύχος Αυγούστου του 1922 του αμερικανικού Vanity Fair, εγκαινιάζει μια στενή συνεργασία ανάμεσα στη συγγραφέα και τον Man Ray. Η δεκαετία θα κυλήσει στο ρυθμό των αλλεπάλληλων συναντήσεων για ποζάρισμα, το ένα πιο ευρηματικό από το άλλο. Η φιλία τους, ή καλύτερα η επαγγελματική τους σχέση, θα λήξει απότομα όταν ο Man Ray θα συμπεριλάβει ένα τιμολόγιο στην αποστολή κάποιων εκτυπώσεων, τις οποίες είχε παραγγείλει η Stein. Αν και δεν ζητά ξανά να πληρωθεί για εκείνο το τιμολόγιο, θα απορρίψει οποιαδήποτε παραγγελία της στο μέλλον.

PEGGY GUGGENHEIM
Η Peggy Guggenheim ζητά από τον Man Ray να τη φωτογραφήσει το 1924, λίγους μήνες μετά τη γέννηση του γιου της, Michael Cedric Sindbad. Το φόρεμα που φορά, με την υπογραφή του Paul Poiret, όσο και το τουρμπάνι της, σχεδιασμένο από τη Vera Soudeikine, επισημαίνουν μια ανατολίζουσα επιρροή σε αντιστοιχία με το Le Violon d’Ingres (αρ. 19, σ. 57), που πραγματοποιείται την ίδια χρονιά. Η πάμπλουτη Αμερικανίδα, η οποία δεν έχει ακόμη αρχίσει την καριέρα της ως γκαλερίστα, εμφανίζεται μέσα σε όλη τη νωχέλεια και την επιτήδευση της κοινωνικής της τάξης, συμβολίζοντας έτσι θαυμάσια αυτήν την περίοδο, την επονομαζόμενη «τρελά χρόνια».

BRONISLAVA NIJINSKA
Μικρότερη αδελφή του γνωστού χορευτή Vaslav Nijinsky, η Bronislava Nijinska, χορεύτρια και χορογράφος, διορίζεται το 1921 από τον Serge Diaghilev ως βασική χορογράφος στα Ballets Russes (Ρώσικα Μπαλέτα). Η περίφημη ομάδα του, που διατηρεί για πολλά χρόνια προνομιούχες σχέσεις με τους καλλιτέχνες της πρωτοπορίας, του επιτρέπει να ανεβάσει το Απομεσήμερο ενός φαύνου. Σε αυτό το μπαλέτο η σύνθεση της μουσικής έχει ανατεθεί στον Claude Debussy, η χορογραφία στον Nijinsky και ο σχεδιασμός των σκηνικών στον ρώσο ζωγράφο Mikhail Larionov. Ο τελευταίος σχεδιάζει το κοστούμι της Nijinska, η οποία ερμηνεύει το ρόλο του φαύνου. Ο Man Ray καλείται να απαθανατίσει τη χορεύτρια στο ρόλο της γυναίκας-βαμπίρ, λήψη τόσο εντυπωσιακή, που θα αναπαραχθεί στην αμερικανική έκδοση του Vanity Fair στο τεύχος Νοεμβρίου το 1922. Θα τη φωτογραφήσει και με δραματικό αλλά και με φυσικό μακιγιάζ.

NANCY CUNARD
Η αγγλοαμερικανίδα αριστοκράτισσα Nancy Clare Cunard δεν είναι καν τριάντα ετών όταν φωτογραφίζεται για πρώτη φορά από τον Man Ray. Ο καλλιτέχνης, ο οποίος είχε ήδη δεχτεί αρκετές παραγγελίες από τη μητέρα της, τη Lady Maud Cunard, δεν μπορεί παρά να βεβαιώσει την αντίθεση ανάμεσα στις δύο γυναίκες. Η μητέρα είναι μια Αμερικανίδα που διατηρεί τη θέση της στην υψηλή βρετανική κοινωνία, επιδεικνύοντας αλαζονική συμπεριφορά. Η κόρη, αποφεύγοντας το δεσποτισμό της μητέρας της, ζει μια μποέμικη ζωή στο Παρίσι, συχνάζοντας στο σουρεαλιστικό περιβάλλον και υποστηρίζοντας πολλούς αγγλόφωνους συγγραφείς. Παθιασμένη με την τέχνη των φυλών της Αφρικής, συλλέγει όλων των ειδών τα αντικείμενα και τα κοσμήματα. Η πρώτη φωτογράφησή της από τον Man Ray, το 1924, δεν είναι ιδιαίτερα πρωτότυπη. Ωστόσο, η δεύτερη, το 1925, είναι μαγευτική: η Cunard εμφανίζεται με τους πήχεις της κυριολεκτικά καλυμμένους από αφρικανικά βραχιόλια και με τα μάτια βαμμένα με έντονο μαύρο περίγραμμα. Η νεαρή γυναίκα σε ένα μόλις χρόνο παρουσιάζεται έχοντας αποκτήσει μια αβρή λεπτότητα, εκδηλώνοντας μια ανεξάρτητη προσωπικότητα. Στη συνέχεια, θα εξελιχθεί σε μια από τις πρώτες θερμές ακτιβίστριες ενάντια στο ρατσισμό και θα είναι από τις πρώτες προσωπικότητες της υψηλής κοινωνίας που θα συνάψει σχέσεις με έγχρωμο άνδρα.

ELSA SCHIAPARELLI
Η Elsa Schiaparelli, όπως και η Coco Chanel, απευθύνεται στον Man Ray τόσο για φωτογραφίες μόδας όσο για προσωπικά πορτρέτα ήδη από το 1933. Αν και οι δημιουργίες της ξεχωρίζουν για τη φαντασία τους −και θα είναι μία από τις λίγες που θα ανοίξει το ατελιέ της σε καλλιτέχνες όπως ο Alberto Giacometti, ο Jean Cocteau, ο Salvador Dalí, η Méret Oppenheim− δεν θα συμβεί το ίδιο για τις συγκεκριμένες λήψεις. Είτε αιχμαλωτίζουν όλο τον κορμό είτε το μπούστο, όλες ξεχωρίζουν για την απλότητα και την έλλειψη επιτήδευσης. Ένα πορτρέτο φαίνεται να αρέσει ιδιαίτερα στη Schiaparelli (αρ. 63, σ. 148). Εκείνη δεν θα διστάσει να αποπειραθεί να το αναπαραγάγει με το ίδιο χτένισμα και τα ίδια κοσμήματα περίπου είκοσι χρόνια αργότερα.

LISE DEHARME
Μυθιστοριογράφος και ποιήτρια, η Lise Deharme αποτελεί μία από τις σπάνιες περιπτώσεις των γυναικών που περιβάλλουν τους σουρεαλιστές και που επιζητούν να αφήσουν το αποτύπωμά τους περισσότερο, παρά να δεχθούν τον απλό ρόλο της μούσας. Εκείνη την οποία ο Breton αποκαλεί «Η γυναίκα με το γάντι» (με αναφορά στο μπλε σουέτ γάντι το οποίο του είχε δωρίσει) φωτογραφίζεται σε διαφορετικές περιπτώσεις από τον Man Ray ήδη από το 1925. Η πιο γνωστή σειρά λήψεων είναι εκείνη που πραγματοποιείται το 1935, στην οποία η Deharme εμφανίζεται με ένα άκαμπτο χέρι κούκλας, σε ευθεία αναφορά με το περίφημο επώνυμό της. Ο Man Ray στη συνέχεια θα χρησιμοποιήσει αυτήν την εικόνα για να εφαρμόσει φωτομοντάζ στα οποία θα πρωταγωνιστούν γυναίκες-σύμβολα του σουρεαλισμού ως βασίλισσες της τράπουλας: η Lise Deharme θα είναι η ντάμα μπαστούνι, η Nusch Éluard η ντάμα σπαθί, η Jacqueline Lamba η ντάμα κούπα και η Valentine Hugo η ντάμα καρό6.

VALENTINE HUGO
Ποιήτρια και χαρισματική εικονογράφος, η Valentine Hugo κατέχει μια θέση ανάμεσα στους σουρεαλιστές από τα μισά της δεκαετίας του 1920. Η συμμετοχή της στις εκθέσεις του κινήματος αρχίζουν το 1933. Εκείνη τη χρονιά, κοντά στον Paul Éluard, γνωρίζει τον Man Ray· ωστόσο δεν θα ποζάρει για εκείνον για πορτρέτα και αυθόρμητες φωτογραφίες νωρίτερα από το 1935. Οι δύο καλλιτέχνες όμως απομακρύνονται σταδιακά, με την Hugo να επιλέγει να εγκαταλείψει τους σουρεαλιστές το 1937.

DORA MAAR
Η Dora Maar είναι σήμερα κυρίως γνωστή ως μία από τις συντρόφους και τις μούσες του Picasso. Αλλά είναι και κάτι άλλο, όπως περιγράφει ο Man Ray στην αυτοβιογραφία του: «Ήξερα την Dora Maar στη δεκαετία του ’30, ένα όμορφο κορίτσι και επιτυχημένη φωτογράφος, κάποια έργα της οποίας ήταν πρωτότυπα και επεδείκνυαν μια σουρεαλιστική προσέγγιση».7 Η Henriette Theodora Markovitch, όπως είναι το πραγματικό της όνομα, γαλλο-κροατικής καταγωγής, γνωρίζει τον Man Ray το 1936 και του ποζάρει για αρκετές φωτογραφικές λήψεις. Ένα από τα πιο γνωστά πορτρέτα της, το οποίο ο φωτογράφος θα δουλέψει με τη μέθοδο της σολαριζασιόν προκειμένου να αναδείξει τη λεπτότητα και την αρμονία των χαρακτηριστικών του μοντέλου, θα ενθουσιάσει τον Picasso. Το επιβεβαιώνει το ακόλουθο απόσπασμα: «Ικέτευε να του δώσω τη φωτογραφία, λέγοντας ότι θα μου έδινε κάτι σε αντάλλαγμα. Ήμουν ευχαριστημένος από το ενδιαφέρον του, του έδωσα τη φωτογραφία και ξέχασα το επεισόδιο, μέχρι που ένα μήνα αργότερα εμφανίστηκε στο ατελιέ μου με ένα ρολό κάτω από τη μασχάλη. Ήταν μια από τις πρώτες εκτυπώσεις της μεγάλης του χαλκογραφίας, της Ταυρομαχίας (La Tauromachie), με μια προσωπική αφιέρωση σε μένα. Ο Picasso δεν ξεχνούσε ποτέ τίποτα».

NUSCH ÉLUARD
Το πραγματικό της όνομα ήταν Maria Benz. Η Nusch γνωρίζει τον Paul Éluard το 1930 και τον παντρεύεται το 1934. Εκείνος την εντάσσει στον κύκλο των σουρεαλιστών και γίνεται μία από τις ιέρειες του κινήματος ποζάροντας, ανάμεσα σε άλλους, και για τον Picasso. Ωστόσο, τελικά θα την αναδείξουν οι πολυάριθμες συνεργασίες της με τον Man Ray. Εκτός από τις φωτογραφίες που την απεικονίζουν και εκείνες που λήφθηκαν για την εικονογράφηση της συλλογής ποιημάτων του Éluard, όπως το Facile [Εύκολο, 1935], ποζάρει για φωτογραφίες μόδας. Η λήψη που παρουσιάζεται εδώ απεικονίζει τη Nusch το 1937, σε ένα από τα τρία καλοκαίρια που πέρασαν στην Antibes με τη συντροφιά, μεταξύ άλλων, του συζύγου της, του Man Ray και της Adrienne Fidelin, αλλά και του Picasso και της Dora Maar.

ALICE RAHON
Γαλλίδα ζωγράφος, η Alice Rahon συχνάζει στον σουρεαλιστικό χώρο από τις αρχές του κινήματος και παντρεύεται τον Wolfgang Paalen το 1934. Απαθανατίζεται από τον Man Ray το 1938 μαζί με την Yvonne Zervos, σύζυγο του Christian, αλλά και με τη φημολογούμενη σχέση της εκείνη την εποχή, τον Pablo Picasso. Σε αυτή τη σειρά φωτογραφιών, η λήψη στην οποία το προφίλ θυμίζει αμυδρά την Dora Maar, δεν μπορεί να αποκρύψει τη συνενοχή που μοιράζεται η ζωγράφος με τον ισπανό δάσκαλο.

TAMARA TOUMANOVA
Σε ηλικία δώδεκα ετών, η Tamara Toumanova, μαθήτρια στη Σχολή Χορού της Όπερας του Παρισιού, προσλαμβάνεται από τον George Balanchine στο φημισμένο Ρώσικο Μπαλέτο του Μόντε Κάρλο. Αυτή η ομάδα, η οποία ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο, την οδηγεί για κάποιο διάστημα στη Νέα Υόρκη. Εκεί γνωρίζει το σεναριογράφο και παραγωγό Casey Robinson, τον παντρεύεται και μετακομίζει μαζί του στο Χόλιγουντ. Φιλοδοξώντας να γίνει ηθοποιός, ποζάρει για τον Man Ray το 1944. Εκείνος επιλέγει να τη φωτογραφήσει μπροστά σε ένα άγαλμα της τέχνης των Αζτέκων, που ανήκε στον Walter Arensberg, τονίζοντας τη λεπτότητα και την κομψότητα του μοντέλου του.

Επιμέλεια: Μαρία Παπουτσή

entertainment.in.gr