Αφιέρωμα στον Λουίς Μπουνιουέλ στην Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης

Ο αινιγματικός, σουρεαλιστικός κόσμος του Λουίς Μπουνιουέλ / Luis Buñuel (1900-1983), βρίσκεται γι ακόμη μια φορά στο επίκεντρο της Ταινιοθήκης Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο του αφιερώματος «Λουίς Μπουνιουέλ: Το βλέμμα ξυράφι ΙΙ», που θα πραγματοποιηθεί από την Πέμπτη 21 έως και την Κυριακή 24 Απριλίου στην αίθουσα Σταύρος Τορνές, το κοινό θα έχει την ευκαιρία να απολαύσει πέντε αριστουργηματικές ταινίες του σπουδαίου ισπανού δημιουργού.

Πρόκειται για το ντοκιμαντέρ «Γη χωρίς ψωμί» (1933), και τις ταινίες μυθοπλασίας «Ξεχασμένοι από την κοινωνία» (1950), «Η εγκληματική ζωή του Αρτσιμπάλντο ντε λα Κρουζ» (1955), «Ναζαρέν» (1959) και «Ο εξολοθρευτής άγγελος» (1962).

Αξίζει να θυμηθούμε ότι:

• Το Γη, χωρίς ψωμί, γυρισμένο στην Ισπανία, αποτυπώνει μέσα σε 27 λεπτά μια ανθρωπογεωγραφία του τρόμου και της φρίκης. Η Δημοκρατική Κυβέρνηση της Ισπανίας θεώρησε την ταινία δυσφημιστική για τη χώρα και απαγόρευσε την προβολή της.
• Η ταινία Ξεχασμένοι από την κοινωνία, γυρίστηκε εν μέσω παραιτήσεων μελών του συνεργείου και βίαιων αντιδράσεων από τον μεξικανικό Τύπο εξαιτίας της αρνητικής απεικόνισης των φτωχογειτονιών του Μεξικού, αλλά και της καθόλου κολακευτικής εικόνας του συμβόλου της μεξικανής μητέρας. Απέσπασε το βραβείο σκηνοθεσίας στο Φεστιβάλ Καννών.
• Το φιλμ Η εγκληματική ζωή του Αρτσιμπάλντο ντε λα Κρουζ γνώρισε μεγάλη επιτυχία και άνοιξε τον δρόμο για τα μεγάλα έργα του Μπουνιουέλ της ευρωπαϊκής περιόδου.

Πρόγραμμα προβολών:
Πέμπτη 21 Απριλίου
19:00 Η εγκληματική ζωή του Αρτσιμπάλντο ντε λα Κρουζ
21:30 Ναζαρέν

Παρασκευή 22 Απριλίου
19:00 Ο εξολοθρευτής άγγελος
21:30 Ξεχασμένοι από την κοινωνία & Γη χωρίς ψωμί

Σάββατο 23 Απριλίου
19:00 Ναζαρέν
21:30 Ο εξολοθρευτής άγγελος

Κυριακή 24 Απριλίου
19:00 Ξεχασμένοι από την κοινωνία & Γη χωρίς ψωμί
21:30 Η εγκληματική ζωή του Αρτσιμπάλντο ντε λα Κρουζ

Πώληση εισιτηρίων: Αίθουσα «Σταύρος Τορνές» (Αποθήκη 1, Λιμάνι, τηλ. 2310-508.398, cinematheque@filmfestival.gr)
Τιμή εισιτηρίου: 4 ευρώ (γενική είσοδος), 3 ευρώ (για τα μέλη).
Κάρτα μέλους: 1 ευρώ.

Γη χωρίς ψωμί / Las Hurdes
(Ισπανία, 1932)
Σκηνοθεσία – σενάριο: Λουίς Μπουνιουέλ. Με τους: Abel Jacquin, Alexandre O’Neill. Ασπρόμαυρο, 27΄.

Όταν το ντοκιμαντέρ του Λουίς Μπουνιουέλ Γη χωρίς ψωμί, προβάλλεται στο Παρίσι το 1937, η «πολιτισμένη Δύση» ανακαλύπτει με έκπληξη ότι στην Ευρώπη υπάρχουν ακόμα περιοχές όπου οι άνθρωποι ζουν σε συνθήκες απόλυτης ένδειας. Στην απομονωμένη επαρχία Λας Ούρδες της Ισπανίας, που βρίσκεται σε μια ορεινή περιοχή ανάμεσα στη Σαλαμάνκα και τα πορτογαλικά σύνορα, η πείνα και οι αρρώστιες μαστίζουν την περιοχή «θερίζοντας» τους ανθρώπους. Πρόκειται για μια κοιλάδα με πενήντα χωριά οι κάτοικοι των οποίων, που δεν ξέρουν καν τι θα πει ψωμί, ζουν σε κατάσταση μόνιμου υποσιτισμού και μέσα στην πιο έσχατη εξαθλίωση. Οι συνθήκες διαβίωσης είναι απάνθρωπες, οι αρρώστιες και ο θάνατος μια καθημερινή παρουσία. Θαρρεί κανείς πως ο εφιαλτικός κόσμος του Βελάσκεθ και του Γκόγια βρίσκει σε αυτό το συγκλονιστικό έργο τη φυσική του εκπροσώπηση. Η Γη χωρίς ψωμί, τρίτη μόλις ταινία του Μπουνιουέλ (μετά τον Ανδαλουσιανό σκύλο και τη Χρυσή εποχή), αποτυπώνει μέσα σε 27 λεπτά που διαρκεί μια ανθρωπογεωγραφία του τρόμου και της φρίκης, μια κατάσταση στα όρια του ανθρώπινου. Το σχόλιο off είναι στεγνό και ουδέτερο, όπως θα συνέβαινε σε ένα επιστημονικό ντοκιμαντέρ και η ταινία «συνοδεύεται» από την 4η Συμφωνία του Μπραμς, μουσική ρομαντική, σε προφανή αντίθεση με το περιεχόμενο και την εικόνα της φτώχειας, της ασιτίας, της αρρώστιας και την αίσθηση θανάτου που κυριαρχεί. Η Δημοκρατική Κυβέρνηση της Ισπανίας θεώρησε την ταινία δυσφημιστική για τη χώρα και απαγόρευσε την προβολή της.

Ξεχασμένοι από την κοινωνία / Los olvidados
(Μεξικό, 1950)
Σκηνοθεσία: Λουίς Μπουνιουέλ. Σενάριο: Luis Alcoriza, Luis Buñuel. Ηθοποιοί: Alfonso Mejía, Roberto Cobo, Estela Inda. Ασπρόμαυρη, 85΄.

Στα υποβαθμισμένα προάστια της Πόλης του Μεξικού, μια ομάδα παιδιών, που ζουν στο δρόμο, εγκαταλελειμμένα από τις οικογένειές τους, προσπαθούν να επιβιώσουν μέσα από την κλεψιά και την παραβατικότητα. O Χάιμπο, δραπέτης από το αναμορφωτήριο, τους οργανώνει ως εγκληματική συμμορία και ηγείται μαζί με το φίλο του Πέντρο, αλλά γρήγορα ξεφεύγουν από κάθε έλεγχο, ξεπερνώντας τα όρια του νόμου και της ηθικής…

Όπως και στο Γη χωρίς ψωμί, που 18 χρόνια πριν εξερευνούσε την κοινωνική εξαθλίωση, την φτώχεια και την απόγνωση στην επαρχία Λας Ούρδες, έτσι και εδώ ο Μπουνιουέλ καταγράφει στις φτωχογειτονιές της μεγαλούπολης τις άθλιες συνθήκες ζωής, την έλλειψη κάθε προοπτικής για τους νεαρούς ήρωές του, οι οποίοι ζώντας στον βρώμικο βυθό της πραγματικότητας οδηγούνται νομοτελειακά στην βαρβαρότητα και στο έγκλημα. Οι πρωταγωνιστές-παιδιά της ταινίας καθώς βαδίζουν από την μία κτηνωδία στην άλλη, χάνουν σταδιακά την ίδια την ανθρώπινη υπόστασή τους και μεταμορφώνονται σε ανήμερα θηρία μιας ζούγκλας όπου υπερισχύει ο νόμος του ισχυρότερου και όπου δεν έχει θέση κανενός είδους κοινωνικός ή ηθικός κανόνας. Η ταινία απεικονίζει μ’ έναν αδυσώπητα ρεαλιστικό τρόπο μια πραγματικότητα στην οποία η βία και η ωμότητα έχουν αντικαταστήσει τον ουμανισμό του νεορεαλισμού (κυρίως του Sciuscià, του Βιτόριο Ντε Σίκα), η αθωότητα είναι άγνωστη έννοια ακόμα και στους πιο μικρής ηλικίας ήρωες και η ελπίδα είναι παντελώς απούσα. Στο τέλος της μυθοπλασίας δεν υπάρχει κάποια πορεία προς το έλεος και τον εξαγνισμό, παρά μόνον η οριστική επικράτηση του κακού, του αποτρόπαιο και του ζοφερού. Η ταινία γυρίστηκε εν μέσω παραιτήσεων μελών του συνεργείου και βίαιων αντιδράσεων από τον μεξικανικό Τύπο εξαιτίας της αρνητικής απεικόνισης των φτωχογειτονιών του Μεξικού, αλλά και της καθόλου κολακευτικής εικόνας του συμβόλου της μεξικανής μητέρας. Η ταινία τιμήθηκε με το βραβείο σκηνοθεσίας στις Κάννες και καθιέρωσε οριστικά και αμετάκλητα το όνομα του Μπουνιουέλ στο διεθνές στερέωμα. Ταινία μηδενιστική που «καιει το νου και δεν αφήνει στη συνείδηση καμιά δυνατότητα επανάπαυσης» όπως έγραψε ο γάλλος θεωρητικός Αντρέ Μπαζέν.

Η εγκληματική ζωή του Αρτσιμπάλντο ντε λα Κρουζ / Ensayo de un crimen
(Μεξικό, 1955)
Σκηνοθεσία: Λουίς Μπουνιουέλ. Σενάριο: Luis Buñuel, Eduardo Ugarte, Rodolfo Usigli (μυθιστόρημα). Ηθοποιοί: Ernesto Alonso, Miroslava, Rita Macedo. Ασπρόμαυρη, 89΄

Όταν ο Αρτσιμπάλντο ήταν παιδί, η μητέρα του τού δώρισε ένα μουσικό κουτί που, σύμφωνα μ’ ένα παραμύθι, είχε μαγικές ιδιότητες κι εκπλήρωνε κάθε ευχή θανάτου. O μικρός εύχεται να πεθάνει η γκουβερνάντα του, κι εκείνη πέφτει νεκρή από μια αδέσποτη σφαίρα, κάτι που κάνει τον Αρτσιμπάλντο να πιστέψει στην παντοδυναμία των επιθυμιών του. Ενήλικος πλέον, ξαναβρίσκει το μουσικό κουτί σ’ ένα παλαιοπωλείο και το αγοράζει για ν’ αφοσιωθεί στην «κλίση» του προς το έγκλημα. Ωστόσο, τα υποψήφια θύματά του πεθαίνουν από άλλες αιτίες. Το ίδιο συμβαίνει και με την σύζυγό του Καρλότα: ενώ ο Αρτσιμπάλντο θέλει να τη σκοτώσει, για λόγους ζηλοτυπίας, τον προλαβαίνει άλλος. Αργότερα, εντυπωσιασμένος από την ομορφιά της Λαβίνια, μιας ξεναγού, ο Αρτσιμπάλντο θέλει να την κάψει στην πυρά ως νέα Ζαν ντ’ Αρκ…

Μια σταθερή παράμετρος που διαπερνά σαν κόκκινη γραμμή -αλλού αχνή κι αλλού πιο έντονη- το μπουνιουελικό έργο, είναι η ταύτιση της ερωτικής πράξης με την επιθυμία του θανάτου. Λέει ο ίδιος ο Μπουνιουέλ: «Πάντα έβρισκα στον ερωτισμό κάποια συγγένεια με το θάνατο – μια σχέση μυστική, αλλά σταθερή». Αυτή τη σχέση βιώνει ως κυρίαρχο και ανομολόγητο πάθος ο ήρωας της ταινίας. Για τον Αρτσιμπάλντο, η ερωτική επιθυμία μετουσιώνεται σε δολοφονική πράξη, ως το μόνο μέσο απόλυτης κατάκτησης της γυναικείας ύπαρξης. Η ερωτική απόλαυση γι’ αυτόν, «περνά» μέσα από το έγκλημα. Η ταινία είναι μια μαύρη κωμωδία και αφορά σε μια σειρά εγκλήματα που δεν έγιναν ποτέ, τουλάχιστον από τον ίδιο τον Αρτσιμπάλντο. Οι φόνοι που διακαώς επιθυμεί να διαπράξει, τελούνται μεν, αλλά πάντα από κάποιον άλλο. Ο Μπουνιουέλ, χρησιμοποιώντας έξοχα την ανατρεπτική δύναμη του παραδόξου και την καυστικότητα της φάρσας, στερεί από τον ήρωά του την ερωτική απόλαυση της πράξης του φόνου, αλλά ταυτόχρονα του χαρίζει μια σειρά από φαντασιώσεις (όπου πλησιάζει πολύ πιο κοντά στο έγκλημα απ’ ότι στην πραγματικότητα), κάτι σαν γενική δοκιμή μιας παράστασης που συνεχώς ματαιώνεται. Δεν είναι τυχαίο που ο αυθεντικός τίτλος της ταινίας είναι Πρόβα εγκλήματος και την λέξη «πρόβα» πρέπει να την εκλάβουμε με την θεατρική της έννοια. (Απόσπασμα κριτικής του Θωμά Λιναρά)

Ναζαρέν / Nazarin
(Μεξικό, 1959)
Σκηνοθεσία: Λουίς Μπουνιουέλ. Σενάριο: Julio Alejandro, Luis Buñuel, Benito Pérez Galdós (μυθιστόρημα). Ηθοποιοί: Marga López, Francisco Rabal, Rita Macedo. Ασπρόμαυρη, 94΄.

Στις αρχές του αιώνα ο νεαρός ιερέας Ναζαρέν ζει σε μια φτωχική πανσιόν, χωρίς να έχει δική του ενορία, εφαρμόζοντας όμως πιστά τις διδαχές του Ευαγγελίου, κυρίως σε ότι αφορά στην αγάπη προς τον πλησίον και στην αλληλεγγύη. Ο ίδιος προσφέρει καταφύγιο στην πόρνη Άνταρα, η οποία καταζητείται για απόπειρα φόνου και βοηθά τη χωριατοπούλα Μπεατρίς που αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει όταν την εγκατέλειψε ο εραστής της. Κάποια στιγμή οι δύο γυναίκες φεύγουν μαζί, ενώ ο Ναζαρέν δέχεται αυστηρότατες επικρίσεις από τις εκκλησιαστικές αρχές για την στάση και τη συμπεριφορά του. Τότε αποφασίζει να γίνει αναχωρητής και να ζει σαν «φτωχούλης του Θεού», περιπλανώμενος και με ελεημοσύνες. Αργότερα, σ’ ένα χωριό ξανασυναντά την Μπεατρίς και την Άνταρα οι οποίες τον ακολουθούν, καθώς τον θεωρούν άγιο, ωστόσο ο κόσμος θεωρεί ανήθικο και αιρετικό ένας ιερέας να συνοδεύεται και να κυκλοφορεί με δύο γυναίκες. Η πίστη του Ναζαρέν στην ύπαρξη του Θεού αρχίζει να κλονίζεται…

Βραβευμένη στο Φεστιβάλ Καννών του 1959, η ταινία Ναζαρέν είναι από τις καλύτερες δημιουργίες της μεξικάνικης περιόδου του Μπουνιουέλ και σίγουρα η πρώτη από τις μεγάλες «βλάσφημες και ιερόσυλες» ταινίες του, όπου ο σκηνοθέτης καταθέτει μια ολομέτωπη επίθεση ενάντια στην υποκρισία της οργανωμένης θρησκευτικής εξουσίας (Εκκλησία).

Ο εξολοθρευτής άγγελος / El ángel exterminador
(Μεξικό, 1962)
Σκηνοθεσία – σενάριο: Λουίς Μπουνιουέλ. Ηθοποιοί: Silvia Pinal, Jacqueline Andere, Enrique Rambal. Ασπρόμαυρη, 93΄.

Η ταινία αρχίζει με μια ομάδα μελών της μεγαλοαστικής τάξης να φτάνει, μετά από μια βραδιά στην όπερα, σ’ ένα φιλικό σπίτι για δείπνο. Πριν ακόμη φτάσουν οι καλεσμένοι, οι υπηρέτες αρχίζουν ένας- ένας να εγκαταλείπουν το σπίτι, ενώ, αργότερα, όταν έρχεται η ώρα για να επιστρέψουν στα σπίτια τους, οι καλεσμένοι ανακαλύπτουν ότι δεν μπορούν να βγουν από το δωμάτιο όπου βρίσκονται. «Φυλακισμένοι» στο σαλόνι, επί μέρες, βδομάδες, πεινασμένοι και βρώμικοι, σ’ ένα είδος επίγειας κόλασης, αρχίζουν να βγάζουν τις μάσκες και να μας αποκαλύπτουν τον πραγματικό τους εαυτό. O εγκλεισμός, τούς οδηγεί στην απώλεια της αξιοπρέπειάς τους και την υποταγή στα ένστικτά τους. Οι καλοί τρόποι κι η αξιοπρέπεια εξαφανίζονται και στην επιφάνεια αρχίζει να βγαίνει η κτηνώδης τους πλευρά…

Η πιο αλλόκοτη και ίσως η πιο αυθεντικά σουρεαλιστική ταινία του Μπουνιουέλ, αποτελεί ταυτόχρονα ένα μάθημα σκηνοθεσίας, για το πώς μπορεί δηλαδή να αξιοποιηθεί κινηματογραφικά το θέμα του εγκλεισμού είκοσι ατόμων σ’ ένα και μοναδικό χώρο. Οι «ελεύθεροι πολιορκημένοι» του Μπουνιουέλ αδυνατούν, για ανεξήγητους λόγους, να δρασκελίσουν το κατώφλι ενός σαλονιού και φυλακισμένοι για ένα μεγάλο διάστημα σε ένα χώρο, που από φιλικός θα αποδειχθεί εχθρικός, θα ζήσουν μια ηλεκτρισμένη και τεταμένη ατμόσφαιρα. Άλλοι θα τρελαθούν, άλλοι θα έχουν παραισθήσεις, όλοι τους όμως θα αποκαλύψουν τον πραγματικό εαυτό τους και θα φτάσουν στο πιο χαμηλό σκαλοπάτι ηθικής και σωματικής κατάπτωσης. Το απλό αλλά μαγικό εύρημα του «ανεξήγητου» εγκλωβισμού τους, προσφέρει στο μεγάλο σουρεαλιστή κινηματογραφιστή την ιδανική συνθήκη εργασίας για τον ανελέητο καυτηριασμό της άρχουσας τάξης. Ο Εξολοθρευτής άγγελος αποτελεί μαζί με το Λος Ολβιδάδος (1950) το σπουδαιότερο έργο της μεξικανικής περιόδου του σκηνοθέτη και ταυτόχρονα είναι η ταινία στην οποία η καταχθόνια σάτιρα του Μπουνιουέλ αγγίζει το αποκορύφωμα της αφηγηματικής ευρηματικότητάς της. Μ’ ένα δηκτικό, πικρό, κατάμαυρο μαύρο χιούμορ, ο Μπουνιουελ επιτίθεται στο μικροαστισμό, την υποκρισία, την εξουσία, αλλά και τη θρησκεία, φτιάχνοντας μια υπέροχη, ανεπανάληπτη ταινία-από τις καλύτερες της σπουδαίας καριέρας του. Ένα απολαυστικό σουρεαλιστικό αριστούργημα, καυστική σάτιρα και ταυτόχρονα αλληγορία πάνω στην υποκρισία, τον πουριτανισμό και τις οπισθοδρομικές αντιλήψεις της σύγχρονης αστικής τάξης.

entertainment.in.gr