Αντρέι Ζαχάρωφ: Ο αγώνας για την ελευθερία του πνεύματος

Στις 14 Δεκεμβρίου 1989 απεβίωσε ο διεθνούς φήμης ρώσος πυρηνικός φυσικός Αντρέι Ντιμίτριεβιτς Ζαχάρωφ, το όνομα του οποίου φέρει το βραβείο που απονέμεται κάθε χρόνο (αρχής γενομένης από το 1988) από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σε ανθρώπους που προασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα ανά την υφήλιο.

Γεννημένος στη Μόσχα, στις 21 Μαΐου 1921, ο Ζαχάρωφ σπούδασε φυσική, ακολουθώντας τα χνάρια του πατέρα του. Αποτέλεσε μέλος της ομάδας των διαπρεπών επιστημόνων που ασχολήθηκαν με την κατασκευή της σοβιετικής ατομικής βόμβας, έγινε δε γνωστός στους κόλπους της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας ως ο εφευρέτης της σοβιετικής υδρογονοβόμβας.

Ωστόσο, από τα τέλη της δεκαετίας του 1950, το εξέχον μέλος της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών, έχοντας συνειδητοποιήσει τους κινδύνους που εγκυμονούσαν για το μέλλον της ανθρωπότητας τα πυρηνικά όπλα, προσπάθησε να ευαισθητοποιήσει την παγκόσμια κοινότητα γύρω από το θέμα της αλόγιστης ανάπτυξης του πυρηνικού οπλοστασίου ένθεν κακείθεν. Μάλιστα, υπήρξε ένας από τους υποστηρικτές της συνθήκης που συνήφθη το 1963 για τη μερική απαγόρευση των πυρηνικών δοκιμών.

Το 1968, δεδομένης της απροθυμίας της σοβιετικής ηγεσίας να εγκαταλείψει την κούρσα των εξοπλισμών, ο Ζαχάρωφ συνέγραψε δοκίμιο με το οποίο τάχθηκε υπέρ της ειρηνικής συνύπαρξης και της ελευθερίας της σκέψης, της πνευματικής ελευθερίας, την οποία θεωρούσε απαραίτητη για την ανθρώπινη κοινωνία.

Το 1970 ο Ζαχάρωφ, που αντιμετωπιζόταν από το σοβιετικό καθεστώς ως αντιφρονών με ανατρεπτικές ιδέες, συνέβαλε καθοριστικά στην ίδρυση της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Μόσχας. Μολονότι υφίστατο ολοένα και μεγαλύτερες πιέσεις από τη σοβιετική κυβέρνηση, ο διαπρεπής επιστήμονας όχι μόνο αγωνίστηκε για την απελευθέρωση αντιφρονούντων στη χώρα του, αλλά και κατέστη ένας από τους πλέον σφοδρούς επικριτές του καθεστώτος, καθώς αγωνιζόταν με πείσμα κατά της στέρησης των θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Σε ένδειξη αναγνώρισης των αγώνων του, ο Ζαχάρωφ βραβεύτηκε το 1975 με το Νομπέλ Ειρήνης, το οποίο παρέλαβε εκ μέρους του η σύζυγός του, Jelena Bonner, καθώς οι ηγέτες της ΕΣΣΔ δεν επέτρεψαν στον ίδιον να μεταβεί στο Όσλο.

Η καταδίκη της σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν από τον Ζαχάρωφ, το 1980, είχε ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό του από τις σοβιετικές Αρχές στην πόλη Γκόρκι (Νίζνι Νόβγκοροντ).

Μετά την ανάληψη της ηγεσίας της ΕΣΣΔ από τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και τη συνακόλουθη απελευθέρωσή του, ο Ζαχάρωφ υποστήριξε την περίφημη περεστρόικα, εξελέγη μέλος του Κογκρέσου των Λαϊκών Αντιπροσώπων και συνέχισε τον αγώνα για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων στη χώρα του.

Όταν πληροφορήθηκε την πρόθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου να θεσπίσει βραβείο για την ελευθερία της σκέψης που θα έφερε το όνομά του, ο Ζαχάρωφ έδωσε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο την άδεια να δοθεί το όνομά του στο συγκεκριμένο βραβείο και εξέφρασε τη μεγάλη συγκίνησή του για την εν λόγω χειρονομία. Κατά την άποψή του, το βραβείο αυτό θα μπορούσε να λειτουργεί εμψυχωτικά για όλους όσοι θα επέλεγαν το δύσβατο και ανηφορικό δρόμο της προάσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Πράγματι, με το βραβείο που φέρει το όνομα του Ζαχάρωφ τιμώνται έκτοτε αντιφρονούντες και ακτιβιστές στον τομέα των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε ολόκληρον τον κόσμο.

Μεταξύ άλλων, με το Βραβείο Ζαχάρωφ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τιμήθηκαν κατά το παρελθόν οι Νέλσον Μαντέλα και Anatoly Marchenko (1988, σοβιετικός αντιφρονών ο δεύτερος), ο σλοβάκος Alexander Dubček (1989, ηγετική μορφή της «Άνοιξης της Πράγας»), οι αργεντινές Μητέρες της Πλατείας του Μαΐου (1992), η κουρδικής καταγωγής πολιτικός Leyla Zana (1995), ο κοσοβάρος συγγραφέας, ακαδημαϊκός και πολιτικός Ibrahim Rugova (1998), o Κόφι Ανάν και το προσωπικό των Ηνωμένων Εθνών (2003), οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα (2005), ο κινέζος ακτιβιστής Hu Jia (2008), ο ιρανός σκηνοθέτης Jafar Panahi (2012), η πακιστανή ακτιβίστρια, κάτοχος του Νομπέλ Ειρήνης, Malala Yousafzai (2013), η Δημοκρατική Αντιπολίτευση στη Βενεζουέλα (2017), ο ουκρανός σκηνοθέτης και συγγραφέας Oleg Sentsov (2018).