3/1/1911: Το τέλος της ζωής του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Στις 3 Ιανουαρίου 1911 απεβίωσε λόγω πνευμονίας ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, μυθιστοριογράφος, διηγηματογράφος, ποιητής, δημοσιογράφος, αρθρογράφος, μελετητής και μεταφραστής.

Ο θεωρούμενος ως ο μεγαλύτερος νεοέλληνας διηγηματογράφος γεννήθηκε στη Σκιάθο στις 4 Μαρτίου 1851.

Γιος του ιερέα Αδαμαντίου Εμμανουήλ και της Γκιουλώς (Αγγελικής) Εμμανουήλ, το γένος Μωραΐτη, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (Εμμανουήλ) τελείωσε το δημοτικό και τις δύο πρώτες τάξεις του ελληνικού σχολείου στη γενέτειρά του. Ακολούθως φοίτησε σε σχολεία της Σκοπέλου, της Χαλκίδας και του Πειραιά, ενώ έλαβε απολυτήριο γυμνασίου από τη Βαρβάκειο Σχολή το 1874.

Το ίδιο έτος ενεγράφη στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά δεν αποφοίτησε ποτέ από αυτήν.

Νωρίτερα, το 1872, είχε ταξιδέψει στο Άγιο Όρος, όπου είχε παραμείνει μερικούς μήνες ως προσκυνητής.

Για να εξασφαλίσει τα προς το ζην, ο Παπαδιαμάντης εργαζόταν ως οικοδιδάσκαλος και ως μεταφραστής σε εφημερίδες και περιοδικά.

Το 1879 δημοσίευσε το ιστορικό μυθιστόρημα Η Μετανάστις στην εφημερίδα «Νεολόγος». Το 1882 άρχισε να δημοσιεύει σε συνέχειες το μυθιστόρημά του Οι Έμποροι των Εθνών στο περιοδικό «Μη χάνεσαι». Το 1884 άρχισε να δημοσιεύει στην εφημερίδα «Ακρόπολις» το μυθιστόρημά του Η Γυφτοπούλα.

Από το 1902 έως το 1904 έζησε στη Σκιάθο, όπου συνέχισε το μεταφραστικό έργο του και τη συγγραφική δραστηριότητά του (το 1903 δημοσιεύτηκε Η Φόνισσα).

Σε αυτοβιογραφικό σημείωμα, ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης αναφέρει τα ακόλουθα για τη ζωή και το έργο του:

Εγεννήθην εν Σκιάθω, τη 4 Μαρτίου 1851. Εβγήκα από το Ελληνικόν Σχ. [ολείον] εις τα 1863, αλλά μόνον το 1867 εστάλην εις το Γυμνάσιον Χαλκίδος, όπου ήκουσα την Α’ και την Β’ τάξιν. Την Γ’ εμαθήτευσα εις Πειραιά, είτα διέκοψα τας σπουδάς μου, κι έμεινα εις την πατρίδα. Κατά Ιούλιον του 1872 επήγα εις το Άγιον Όρος χάριν προσκυνήσεως, όπου έμεινα ολίγους μήνας. Τῳ 1873 ήλθα εις Αθήνας κι εφοίτησα εις την Δ’ του Βαρβακείου. Τῳ 1874 ενεγράφην εις την Φιλοσοφικήν Σχολήν, όπου ήκουα κατ’ εκλογήν ολίγα μαθήματα φιλολογικά, κατ’ ιδίαν δε ησχολούμην εις τας ξένας γλώσσας.

Μικρός εζωγράφιζα Αγίους, είτα έγραφα στίχους, κι εδοκίμαζα να συντάξω κωμωδίας. Τῳ 1868 επεχείρησα να γράψω μυθιστόρημα. Τω 1879 εδημοσιεύθη η «Μετανάστις», έργον μου, εις τον Νεολόγον Κωνσταντινουπόλεως. Τω 1881 εν θρησκευτικόν ποιημάτιον εις το περιοδικόν Σωτήρα. Τῳ 1882 εδημοσιεύθη[σαν] «Οι Έμποροι των Εθνών» εις το Μη Χάνεσαι. Αργότερα έγραψα περί τα εκατόν διηγήματα, δημοσιευθέντα εις διάφορα περιοδικά και εφημερίδας.

Εξάλλου, ο αείμνηστος πρώην Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος, στο έργο του Αισθητικά Μελετήματα (Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1977), αναφέρεται στο ρόλο της ατμόσφαιρας στο έργο του Παπαδιαμάντη:

Περισσότερο από κάθε άλλον Έλληνα πεζογράφο, ο Παπαδιαμάντης δημιουργεί ατμόσφαιρα. Σε όλα τα άλλα πολλοί δικοί μας τον ξεπερνούνε. Όχι μόνο στη γλώσσα και στη μορφή, μα και στην επαφή με τη φύση και στη δύναμη της δραματικής πλοκής και στη δύναμη της δημιουργίας ανθρώπινων τύπων, σε ό,τι χρειάζεται μιαν ανώτερη φαντασία. Και όμως ο Παπαδιαμάντης, με την καθαρεύουσά του, με τις ατασθαλίες του, τις αδεξιότητές του, τις αδιαφορίες του, πιο αδούλευτος, πιο άμαθος, πιο απειθάρχητος, κρατάει απαραμέριστος τη θέση του, μόνο με την κρυφή μαγεία της ατμόσφαιράς του. Όταν απομακρυνθούμε κάπως από το έργο του Παπαδιαμάντη, εκείνο που απομένει μέσα μας δεν είναι ούτε οι μεγάλες σκηνές, ούτε οι ξεχωριστές περιγραφές, ούτε οι ανθρώπινοι τύποι, ούτε οι μεγάλες εξάρσεις· είναι αυτό που προσπαθώ να εκφράσω με τη λέξη «ατμόσφαιρα», διάχυτη σε όλο του το έργο.

Τέλος, ο συγγραφέας και ακαδημαϊκός Πέτρος Χάρης, προβαίνοντας σε μιαν αποτίμηση του έργου και της συνολικής προσφοράς του Παπαδιαμάντη, επισημαίνει τα εξής στο έργο του Έλληνες Πεζογράφοι (Βιβλιοπωλείον της «Εστίας»):

Ας καθορίσουμε την προσφορά του Παπαδιαμάντη. Με τάξη, μάλιστα, και με καθαρότητα που σπανιότατα ανέχονται οι κόσμοι των λογοτεχνικών έργων.

α) Έδωσε τον Έλληνα στην πιο απροσποίητη έκφρασή του. Και από την πλευρά αυτή, το έργο του, ανεξάρτητ’ από κάθε άλλο περιεχόμενό του, έχει την αξία ιστορικής μαρτυρίας. Διαβάζεις Παπαδιαμάντη και γνωρίζεις την Ελλάδα ως τους Βαλκανικούς πολέμους.

β) Έδειξε στον πεζό μας λόγο το δρόμο της αληθινής δημιουργίας, που είναι η πορεία του λυρικού ανθρώπου. Και στην πορεία αυτή, που δεν την υποπτεύτηκε η Ελλάδα του τέλματος, γυρίζει τώρα ολόκληρη και καταφεύγει σ’ αυτήν η Ελλάδα των αναζητήσεων — μεγάλο μέρος της τελευταίας και προτελευταίας λογοτεχνικής γενεάς.

γ) Καλεί πενήντα τόσα χρόνια κάθε Έλληνα να του χαρίσει μιαν αισθητική χαρά. Οι πρακτικοί ας μην πουν το λόγο τους. Η προσφορά αυτή είναι το καλύτερο και το χρησιμότερο που μπορεί να δώσει ένας πνευματικός άνθρωπος. Κι όπου πνευματική χαρά, εκεί και μεγάλη ζωή κι εθνική προκοπή.