Το ζακυνθινό Μεγαλοβδόμαδο: Ο Εσταυρωμένος και η Παναγία του Πάθους

Η Μεγάλη Εβδομάδα στη Ζάκυνθο έχει ένα δικό της, εντελώς χαρακτηριστικό χρώμα. Έχει, επίσης, ξεχωριστό τυπικό στις θρησκευτικές της τελετές και δικά της πανάρχαια έθιμα, που οι κάτοικοί της τα σέβονται και τα τηρούν με μοναδική φροντίδα και ευλάβεια.

Το Μεγαλοβδόμαδο αρχίζει ουσιαστικά το Σάββατο του Λαζάρου, όταν στις 11 το πρωί οι καμπάνες των εκκλησιών χτυπούν πανηγυρικά και κρεμιέται το «βαγί» σε όλα τα καμπαναριά της πόλης και των χωριών του νησιού. Το βαγί στη Ζάκυνθο δεν είναι η γνωστή δάφνη που μοιράζεται στην υπόλοιπη Ελλάδα αυτήν τη μέρα, αλλά τα φρέσκα κιτρινωπά φύλλα του φοίνικα, που με αυτά πλέκουν σταυρούς, «βαγιοφόρες», ήλιους, αλογάκια κ.ά. και στολίζουν τις εκκλησίες για τη γιορτή.

Την Κυριακή των Βαΐων, μετά τη Θεία Λειτουργία, στις στολισμένες με βαγιά εκκλησίες, οι «νόντσολοι» (νεωκόροι) μοιράζουν σε όλα τα σπίτια το βαγί ως ευλογία του ιερέως – εφημερίου και οι πιστοί το τοποθετούν στις εικόνες. Μετά το τέλος της Λειτουργίας οι ναοί ντύνονται στα πένθιμα. Το βράδυ τελείται η Ακολουθία του Νυμφίου.

Τη Μεγάλη Τρίτη το βράδυ ακούγεται το κατανυκτικότατο τροπάριο της Κασσιανής (Δοξαστικό των Αποστίχων), όπως ψάλλεται από τις μελωδικές χορωδίες των ναών, προπάντων της ιεράς μονής του Αγίου Διονυσίου, του μητροπολιτικού ναού Αγίου Νικολάου και της Φανερωμένης στην πόλη.

Τη Μεγάλη Πέμπτη το πρωί γίνεται ο Εσπερινός και η Θεία Λειτουργία σε όλους τους ιερούς ναούς. Ύστερα απ’ αυτήν τα πάντα πενθούν και οι καμπάνες δεν ξαναχτυπούν μέχρι το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου.

Οι ιδιομορφίες του ζακυνθινού εκκλησιαστικού τυπικού είναι έντονες από τη Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ. Πρώτα απ’ όλα, εντύπωση προκαλεί το άκουσμα των ύμνων «Διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου εαυτοίς…» και το «Εξηγόρασας ημάς εκ της κατάρας του νόμου…», που είναι τονισμένα κατά τη ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική.

Εξάλλου, ο Εσταυρωμένος δεν εξέρχεται μετά το πέμπτο Ευαγγέλιο, όπως συνηθίζεται σε άλλους τόπους. Στη Ζάκυνθο ο Εσταυρωμένος βγαίνει μετά το ενδέκατο Ευαγγέλιο. Ο ψάλτης μπροστά στον Εσταυρωμένο ψάλλει, κατά το ζακυνθινό μέλος, τον ύμνο «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου…», ενώ αμέσως μετά ψάλλεται από τη χορωδία ή τους ψάλτες (μόνο στη Ζάκυνθο) ο περίφημος Ψαλμός «Ίνα τι εφρύαξαν έθνη…» μέσα σε κατανυκτική ατμόσφαιρα, ενώ λιτανεύεται ο Εσταυρωμένος. Το δωδέκατο Ευαγγέλιο «Τη επαύριον…», ψαλλόμενο κι αυτό οπωσδήποτε στα «Ζακυνθινά», αποτελεί το αποκορύφωμα της Ακολουθίας της Μεγάλης Πέμπτης.

Η Μεγάλη Παρασκευή βρίσκει τη Ζάκυνθο σε φοβερή υπερένταση. Τα πάντα στο νησί, η λογική και η άλογος φύση, συμμετέχουν στο Θείο Δράμα. Το πρωί γίνεται η Ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και ακολούθως η Αποκαθήλωση, που στη Ζάκυνθο τελείται κατά τη στιγμή που ψάλλονται τα Απόστιχα «Ότε εκ του ξύλου Σε νεκρόν…». Μετά από λίγο ο ιερέας θα εξέλθει από το Ιερό Βήμα λιτανεύοντας τον Χριστό επί του ώμου του, τυλιγμένο σε λευκό σεντόνι.

Σημειωτέον ότι στη Ζάκυνθο δε χρησιμοποιείται ο γνωστός στην υπόλοιπη Ελλάδα κεντητός Επιτάφιος, αλλά αμφιπρόσωπη ξυλόγλυπτη αγιογραφία του νεκρού Χριστού, που ονομάζεται «Αμνός». Μετά τη λιτάνευση το Σώμα του Χριστού τοποθετείται στον εντυπωσιακό Επιτάφιο. Οι ζακυνθινοί Επιτάφιοι δε στολίζονται με λουλούδια, επειδή είναι ξυλόγλυπτοι, με επένδυση φύλλου χρυσού και βελούδου, δηλαδή πραγματικά έργα τέχνης.

Μεγάλη Παρασκευή μεσημέρι, ώρα 2:00. Το αποκορύφωμα του Ζακυνθινού Μεγαλοβδόμαδου. Ο κόσμος, Ζακυνθινοί και επισκέπτες, συρρέει στον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου του Μώλου, απ’ όπου θα ξεκινήσει η λιτανεία του Εσταυρωμένου. Η ατμόσφαιρα είναι μοναδική. Η συγκίνηση διαπερνά κάθε ζακυνθινή ψυχή. Η πένθιμη λιτανεία αρχίζει υπό τους ήχους τού «Ίνα τι εφρύαξαν έθνη…» από τη φιλαρμονική. Μαζί με τον Εσταυρωμένο λιτανεύεται και η περίφημη εικόνα της Mater Dolorosa, δηλαδή της Παναγίας του Πάθους.

Η λιτανεία διασχίζει σχεδόν όλη την πόλη και επιστρέφει στην πλατεία Σολωμού, όπου, πάνω σε βάθρο, ο μητροπολίτης ευλογεί τον κλήρο και το λαό με τον Εσταυρωμένο. Η λιτανεία καταλήγει στον ίδιο ναό, όπου γίνεται η εναπόθεση του Χριστού στον Επιτάφιο.

Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής γίνεται κανονικά σε όλους τους ιερούς ναούς η Ακολουθία του Επιτάφιου Θρήνου, χωρίς όμως λιτάνευση των Επιταφίων τους. Στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων η Ακολουθία αυτή, σύμφωνα με παμπάλαιο έθιμο, δε γίνεται το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, αλλά τις πρώτες πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου, και συγκεκριμένα στις 2:00 το πρωί. Στις 4:00 περίπου το πρωί γίνεται η έξοδος του Επιταφίου, ενώ χιλιάδες κόσμου παρακολουθούν τις μοναδικές αυτές στιγμές. Ο Επιτάφιος επιστρέφει γύρω στις 5:30 στο ναό, όπου συνεχίζεται η Ακολουθία.

Ο ωραιότατος ύμνος «Τον Κύριον υμνείτε…», τονισμένος και αυτός στη ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική, που ψάλλεται από όλον το λαό, η ξακουστή «Gloria» (δόξα), το «κομμάτι» (Πρώτη Ανάσταση) και το σπάσιμο των πήλινων σταμνών από τις νοικοκυρές όλων των σπιτιών κατά την Πρώτη Ανάσταση εντυπωσιάζουν τους πάντες.

Τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου, στις 11:15, αρχίζει η Ακολουθία στο μητροπολιτικό ναό. Στις 11:45 ξεκινά η Αναστάσιμη πομπή για την πλατεία του Αγίου Μάρκου, όπου γίνεται η Ανάσταση. Το «Χριστός Ανέστη» από τα χείλη του μητροπολίτη, ψαλλόμενο κι αυτό κατά την ιδιόμορφη ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική, μεταδίδει σε όλους τους χριστιανούς, που κατακλύζουν την πλατεία και τους γύρω χώρους, το μήνυμα της Αναστάσεως του Χριστού.

Αμέσως μετά η Εικόνα της Ανάστασης επιστρέφει στο μητροπολιτικό ναό, όπου διαδραματίζονται τα του «Άρατε Πύλας…». Κατά την τοπική παράδοση, η Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία δεν τελείται αμέσως μετά σε κανένα ναό της πόλης και των χωριών, αλλά το πρωί της Κυριακής του Πάσχα.

Το «αντέτι» (έθιμο) θέλει, κατά τη διάρκεια της αναγνώσεως του Ευαγγελίου, να χτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών. Ας σημειωθεί ότι μόνο στο ναό του πολιούχου, Αγίου Διονυσίου, πραγματοποιούνται δύο Αναστάσιμες Θείες Λειτουργίες: η πρώτη στη 1:00 π.μ. και η δεύτερη το πρωί του Πάσχα.

Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα γίνεται ο Εσπερινός της Αγάπης στον ιερό ναό του Αγίου Λαζάρου της πόλης και λιτάνευση της επιβλητικής εικόνας της Παναγίας της Γαλανούσας, καθώς και της εικόνας της Αναστάσεως.

Τη Δευτέρα του Πάσχα τα περισσότερα χωριά της ζακυνθινής υπαίθρου πανηγυρίζουν. Στους ωραιότατους ναούς τους οι πιστοί μπορούν να παρακολουθήσουν τις Αναστάσιμες Λειτουργίες και λιτανείες (πρωί και απόγευμα) των σεπτών εικόνων της Παναγίας και της Αναστάσεως. Στην πόλη της Ζακύνθου, το απόγευμα, γίνεται η λιτάνευση της εικόνας της Παναγίας της Λαουρένταινας, από το Ψήλωμα (Μπόχαλη) προς τον ιερό ναό της Αγίας Τριάδας.