Θερμοπύλες: Ο τόπος και η μάχη

Περιοχή στρατηγικής σημασίας, ανάμεσα στο Μαλιακό κόλπο και το όρος Καλλίδρομο, οι Θερμοπύλες αποτέλεσαν στο διάβα του χρόνου θέατρο σημαντικών στρατιωτικών επιχειρήσεων, με κορυφαίο ασφαλώς γεγονός τη μάχη του 480 π.Χ., μεταξύ Ελλήνων και Περσών.

Στην αρχαιότητα η μορφολογία της περιοχής των Θερμοπυλών ήταν πολύ διαφορετική από αυτήν που γνωρίζουμε σήμερα και αποτελεί απόρροια των προσχώσεων του Σπερχειού και των παραποτάμων του. Η σύγχρονη κοιλάδα των Θερμοπυλών ήταν άλλοτε ένα παράκτιο στενό, πέρασμα από τη Θεσσαλία στη Φωκίδα και κύρια οδός επικοινωνίας με τη νότια Ελλάδα.

Ειδικότερα, την εποχή του Στράβωνος, τον 1ο αιώνα π.Χ., η θάλασσα έφθανε μέχρι τις παρυφές του Καλλιδρόμου. Η διέλευση από το ελώδες πέρασμα των Θερμοπυλών ήταν εφικτή διαμέσου τριών μόνο στενών διαβάσεων.

Τα προαναφερθέντα μάς επιτρέπουν να κατανοήσουμε την ετυμολογία της σύνθετης λέξης Θερμοπύλες. Το πρώτο συνθετικό («θερμές») σχετίζεται με τις ιαματικές πηγές της περιοχής (σε αυτές οφείλονταν τα έλη που υπήρχαν εκεί), ενώ το δεύτερο συνθετικό («πύλες») αποδίδει την τότε μορφολογία του εδάφους.

Η σπουδαιότητα της περιοχής των Θερμοπυλών αναδείχθηκε προπάντων κατά τη διάρκεια των Περσικών Πολέμων. Στο πλαίσιο της δεύτερης περσικής εισβολής, ο πολυπληθής στρατός των Μήδων, υπό την αρχηγία του Ξέρξη, στρατοπέδευσε στο νότιο τμήμα της Θεσσαλίας, αφού είχε διασχίσει προηγουμένως τη Θράκη και τη Μακεδονία.

Μπροστά στην περσική απειλή, που ήταν όχι μόνο χερσαία αλλά και θαλάσσια (ο περσικός στόλος βρισκόταν την ίδια στιγμή στο Αρτεμίσιο Ευβοίας), οι Έλληνες αποφάσισαν να συνασπιστούν και να αντιμετωπίσουν από κοινού τις δυνάμεις των Μήδων. Το στενό των Θερμοπυλών ήταν εκείνο που επιλέχθηκε ως σημείο αντίστασης των Ελλήνων, προκειμένου να αντιμετωπιστεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο η καταφανέστατη αριθμητική υπεροχή των Περσών.

Επικεφαλής της ελληνικής δύναμης, που αριθμούσε περίπου 6.000 άνδρες, ήταν ο σπαρτιάτης βασιλιάς Λεωνίδας. Ουδείς Αθηναίος υπήρχε μεταξύ των ανδρών αυτών (το σύνολο της αθηναϊκής δύναμης είχε σταλεί στο Αρτεμίσιο), ενώ οι σπαρτιάτες οπλίτες ήταν μόλις 300, γεγονός που υποδηλώνει ότι η Σπάρτη προτιμούσε να επικεντρώσει την αμυντική της προσπάθεια στον ισθμό της Κορίνθου.

Η μάχη των Θερμοπυλών έλαβε χώρα πιθανώς στο τελευταίο δεκαήμερο του Αυγούστου του 480 π.Χ. Ο Ξέρξης έστειλε αρχικά κήρυκες και ζήτησε από τον Λεωνίδα την παράδοση των όπλων. Στη λακωνική απάντηση του σπαρτιάτη βασιλιά προς τον Ξέρξη, στο αθάνατο «μολών λαβέ», που μας παραδίδει ο Πλούταρχος, συμπυκνώνονται η υπερηφάνεια και ο πατριωτισμός των μελών της περίφημης σπαρτιατικής πολιτείας.

Οι επιθέσεις που εξαπέλυσε ο Ξέρξης τις δύο πρώτες ημέρες είχαν ανεπιτυχή έκβαση και προξένησαν μεγάλες απώλειες στις τάξεις του περσικού στρατού. Οι Έλληνες είχαν παραταχθεί στο στενότερο σημείο του περάσματος των Θερμοπυλών και είχαν τοποθετήσει φρουρές στις κορυφές των γύρω λόφων, προκειμένου να αποκλείσουν οποιαδήποτε πιθανότητα περσικής διείσδυσης διαμέσου των ορεινών διαβάσεων της περιοχής.

Σύμφωνα με την παράδοση, ο διαβόητος Εφιάλτης, ο οποίος γνώριζε καλά την περιοχή των Θερμοπυλών και του Καλλιδρόμου, ήταν εκείνος που υπέδειξε στον Ξέρξη το ορεινό πέρασμα της Ανοπαίας Ατραπού. Έτσι, το επίλεκτο περσικό σώμα των Αθανάτων, με επικεφαλής τον Υδάρνη, κατάφερε να βρεθεί στα νώτα των Ελλήνων, αφού πρώτα κατέλαβε εξαπίνης τους Φωκείς που είχαν αναλάβει τη φύλαξη του εν λόγω ορεινού περάσματος.

Η είδηση για την επιτυχή κυκλωτική κίνηση των Περσών έφθασε στο ελληνικό στρατόπεδο τις πρώτες πρωινές ώρες της τρίτης ημέρας. Προκειμένου να μην αποκλειστούν και να μη θυσιαστούν άσκοπα, οι ελληνικές δυνάμεις στην πλειονότητά τους οπισθοχώρησαν, είτε οικεία βουλήσει είτε κατόπιν διαταγής του Λεωνίδα.

Μετά την αποχώρηση του κύριου όγκου των ελληνικών δυνάμεων, ο Λεωνίδας παρέταξε τους εναπομείναντες Σπαρτιάτες, Θεσπιείς και Θηβαίους σε ένα πλατύτερο σημείο του περάσματος και προσπάθησε να επιφέρει όσο το δυνατόν μεγαλύτερες απώλειες στον εχθρό. Η μάχη τελείωσε με το θάνατο του Λεωνίδα και την ολοσχερή καταστροφή του ελληνικού στρατιωτικού σώματος.