Η συνάντηση Μητσοτάκη – Αναστασιάδη και τα ανοιχτά ερωτήματα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

Η επίσκεψη του έλληνα πρωθυπουργού στη Κύπρο δεν θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως  μια εθιμοτυπία, παρότι μια τέτοια επίσκεψη αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του πρώτου διαστήματος κάθε νέας ελληνικής κυβέρνησης.

Ο λόγος είναι ότι αυτή τη φορά οι ελληνοτουρκικές σχέσεις είναι σε μια φάση οξυμμένης αντιπαράθεσης, με τμήμα των σημείων τριβής να αφορά ακριβώς την Κύπρο και την αμφισβήτηση από την Τουρκία των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Κυπριακής Δημοκρατίας στην υφαλοκρηπίδα και την ΑΟΖ.

Την ίδια στιγμή, μετά την αποτυχία των συνομιλιών στο Κραν Μοντανά, και το ίδιο το κυπριακό ζήτημα είναι σε μια κρίσιμη καμπή, με αρκετούς να κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου ότι οδεύουμε προς λύσεις διχοτόμησης.

Οι νέες τουρκικές προκλήσεις

Όπως έχει γραφτεί πολλές φορές το τελευταίο διάστημα η Τουρκία έχει μια επιθετική και «αναθεωρητική» στάση που δεν περιορίζεται μόνο στις πάγιες αξιώσεις της στο Αιγαίο, αλλά επεκτείνεται και στα ζητήματα εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο, που δείχνουν να είναι σημαντικά και το κυριότερο εκμεταλλεύσιμα.

Ως προς αυτό κυρίως έχει επικεντρωθεί στην αμφισβήτηση της ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας με δύο τρόπους. Από τη μια αμφισβητώντας το δικαίωμα της Κύπρου να έχει αυτοτελώς ΑΟΖ ως νησί και αφετέρου επικαλούμενη τα δικαιώματα των Τουρκοκυπρίων. Σε αυτό το φόντο είναι που έχουμε και τις πρώτες δοκιμαστικές γεωτρήσεις εντός της Κυπριακής ΑΟΖ.

Πέραν αυτού η Τουρκία, που δεν αναγνωρίζει τη Διεθνή Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, που ρητά προβλέπει ότι τα νησιά έχουν αυτοτελώς υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, προσπαθεί να δημιουργήσει τετελεσμένα και με την προσπάθεια σύναψης συμφωνίας με την κυβέρνηση της Λιβύης για τη χάραξη μεταξύ τους ΑΟΖ.

Θυμίζουμε εδώ ότι η διαδικασία κατοχύρωσης μιας ΑΟΖ περνάει και μέσα από τη σχετική ανακήρυξη και μέσα από την αμοιβαία χάραξη των ορίων της με τις γειτονικές χώρες. Για παράδειγμα ένας από τους λόγους που η Κυπριακή ΑΟΖ τυγχάνει αναγνώρισης είναι και το γεγονός ότι υπάρχουν συμφωνίες της Κυπριακής Δημοκρατίας με το Λίβανο, το Ισραήλ και την Αίγυπτο.

Έτσι η Τουρκία σχεδιάζει τη χάραξη ορίων ΑΟΖ με την κυβέρνηση της Τρίπολης υπό την Φαγιέζ Αλ-Σάρατζ, την κυβέρνηση που προς το παρόν αναγνωρίζεται ως νόμιμη από τον ΟΗΕ. Η πρόταση της Τουρκίας είναι η χάραξη να γίνει στη βάση της μέσης γραμμής, αποδίδοντας στα ελληνικά νησιά που βρίσκονται ανάμεσα στις τουρκικές και τις λιβυκές ακτές (Ρόδος, Κάρπαθος, Κάσος, Κρήτη, Καστελόριζο) μόνο αιγιαλίτιδα ζώνη έξι μιλίων. Με αυτό τον τρόπο η Τουρκία διεκδικεί μεγάλο μέρος της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ των ελληνικών νησιών. Η Τουρκία θα ήθελε αυτή η συμφωνία να προχωρήσει και σε αυτή την κατεύθυνση προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τις καλές της σχέσεις με τη λιβυκή κυβέρνηση, γη οποία βέβαια παραμένει μπλεγμένη σε έναν παρατεταμένο εμφύλιο πόλεμο.

Η ανακοίνωση ερευνών κοντά στο Καστελόριζο

Η Τουρκία το προηγούμενο διάστημα επικέντρωσε στη δημιουργία τετελεσμένων εντός της Κυπριακής ΑΟΖ. Καθόλου τυχαία εκεί πήγαν τα δύο πλοία-γεωτρύπανα. Οι κινήσεις της αυτές προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας, συμπεριλαμβανομένης και της επιβολής ήπιων σχετικά κυρώσεων από τη μεριά της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Σε ό,τι αφορά τα όρια της ελληνικής υφαλοκρηπίδας (η Ελλάδα δεν έχει κηρύξει ΑΟΖ, όμως σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο το δικαίωμά της στην εκμετάλλευση της υφαλοκρηπίδας υπάρχει ούτως ή άλλως) η Τουρκία τελευταία φορά δοκίμασε να κάνει αμφισβήτηση στέλνοντας το ερευνητικό πλοίο Μπαρμπαρός στα όρια της ελληνικής υφαλοκρηπίδα υπό την στενή παρακολούθηση πλοίων του ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού.

Ενδιαμέσως χρησιμοποίησε τον «ψυχολογικό πόλεμο» των NAVTEX με τις οποίες δέσμευε θαλάσσιες εκτάσεις εντός των ορίων της ελληνικής υφαλοκρηπίδας για ναυτικές ασκήσεις. Η πρακτική αυτή, τυπικά νόμιμη αφού οι συγκεκριμένες εκτάσεις ως προς την επιφάνεια νοούνται ως διεθνή ύδατα, κυρίως εντάσσεται σε μια διαρκή αντίληψη «γκριζαρίσματος» περιοχών.

Αντίθετα, η διέλευση ερευνητικών σκαφών που κάνουν σεισμικές έρευνες που αφορούν το υπέδαφος και την αναζήτηση κοιτασμάτων υδρογονανθράκων κάτω από τον πυθμένα της θάλασσας, αντιμετωπίστηκε πάντοτε από την Ελλάδα ως αμφισβήτηση κυριαρχικών δικαιωμάτων ως προς την υφαλοκρηπίδα.

Η επικέντρωση της Τουρκίας στο τμήμα της ελληνικής υφαλοκρηπίδας και δυνητικής ΑΟΖ που ορίζεται από το Καστελόριζο και την ιδιαίτερη γεωγραφική θέση του δεν είναι τυχαία. Παρότι με το γράμμα του διεθνούς δικαίου και του δικαίου της θάλασσας οι ελληνικές θέσεις είναι αδιαμφισβήτητες, υπάρχει και η εκτίμηση ότι σε τυχόν προσφυγή ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου θα μετρούσε το προηγούμενο περιπτώσεων όπου θεωρήθηκε ότι όταν έχουμε μικρά νησιά μπροστά από συμπαγείς ηπειρωτικούς όγκους δεν μπορούμε να πάμε με την εφαρμογή της θέσης ότι τα νησιά έχουν αυτοτελώς υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ για 200 ν.μ. (ή μέση γραμμή όπου η απόσταση είναι μικρότερη).

Οι πληροφορίες ότι η τουρκική εταιρεία πετραλαίου ΤΡΑΟ κατέθεσε αίτημα  προς τη διοίκηση των τουρκικών ναυτικών δυνάμεων για διεξαγωγή σεισμικών ερευνών σε μια περιοχή που ξεκινά νότια της Ρόδου και φτάνει πέρα από το Καστελόριζο και μάλιστα για ια χρονική περίοδο που έπεται της ολοκλήρωσης των ερευνών του ερευνητικού σκάφους «Ορούτς Ρέις» στη θάλασσα του Μαρμαρά, σηματοδοτούν ότι η Τουρκία ετοιμάζεται για μια δεύτερη επιχείρηση αμφισβήτησης της ελληνικής υφαλοκρηπίδας.

Η καμπή του Κυπριακού

Το Κυπριακό είναι σε μια κρίσιμη καμπή. Η αποτυχία των συνομιλιών στο Κραν Μοντανά, έδειξε ότι απέχουμε ακόμη από την εξεύρεση μιας λύσης που να μπορεί να ενώσει εν νέου το νησί και να το απαλλάξει από το καθεστώς των εγγυήσεων.

Σε αυτό το φόντο, το τελευταίο διάστημα έχουν επανέλθει προτάσεις που αποτελούν έμμεση αλλά σαφή αμφισβήτηση της κατεύθυνσης για Διζωνική Δικοινοτική Ομοσπονδία με χαρακτηριστικά ενιαίου κράτους και να εμφανίζονται προτάσεις που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο κατατείνουν σε μια λογική «δύο κρατών» και «συνομοσπονδίας», όπου το βασικό ενωτικό γνώρισμα των δύο συμβαλλόμενων κρατών θα είναι η συνεκμετάλλευση των κερδών από τους υδρογονάνθρακες.

Επισήμως, η θέση αυτή απορρίπτεται από το σύνολο των πολιτικών δυνάμεων της Κυπριακής Δημοκρατίας. Μάλιστα, η Κυπριακή Κυβέρνηση υπενθύμισε ότι ούτως ή άλλως το έσοδα από τους υδρογονάνθρακες θα πάνε σε ειδικό ταμείο με την δυνατότητα αποδέσμευσης μόνο μετά την επίλυση του προβλήματος.

Όμως, φαίνεται ότι κερδίζει έδαφος όχι μόνο από την πλευρά της Τουρκίας και τμήματος των Τουρκοκύπριων αλλά και σε τμήμα των ελληνοκύπριων. Μάλιστα, η αντιπολίτευση έχει κατηγορήσει τον Πρόεδρο Αναστασιάδη ότι με τη στάση και τις δηλώσεις του ευνοεί το να συνεχίζεται η συζήτηση σε μια τέτοια κατεύθυνση.

Η επίσκεψη Μητσοτάκη πέραν των συμβολισμών

Η προηγούμενη κυβέρνηση είχε υποστηρίξει κατ’ επανάληψη ότι η «διπλωματία των τριμερών», δηλαδή η αναβάθμιση των σχέσεων ανάμεσα στην Ελλάδα, την Κύπρο, το Ισραήλ και την Αίγυπτο, μπορεί να αποτελέσει απάντηση στις τουρκικές κινήσεις, παρότι στην πράξη δεν φάνηκε να λειτουργεί αποτρεπτικά. Αντίστοιχα, στις ΗΠΑ παρά τη διακομματική υποστήριξη σε κυρώσεις με αφορμή την παραγγελία των ρωσικών συστοιχιών S-400, είναι προφανές ότι τόσο ο πρόεδρος Τραμπ όσο και κρίσιμα κέντρα αποφάσεων δεν έχουν αποφασίσει να οδηγήσουν τα πράγματα σε μόνιμη ρήξη, κάτι που και ο Ταγίπ Ερντογάν εκμεταλλεύεται σε μια ιδιότυπη και συνεχιζόμενη διαπραγμάτευση.

Σε αυτό το τοπίο, από τις δημόσιες δηλώσεις Αναστασιάδη και Μητσοτάκη φάνηκε ότι οι δύο κυβερνήσεις παραμένουν στο ίδιο μήκος κύματος. Ο έλληνας πρωθυπουργός επέμεινε στον τερματισμό της τουρκικής κατοχής, επανέλαβε την πάγια θέση για κατάργηση του αναχρονιστικού θεσμού των εγγυήσεων ως αναγκαία συνθήκη για οποιαδήποτε επίλυση του Κυπριακού, επέμεινε στη σημασία που έχει η ευρωπαϊκή απάντηση στο θέμα των τουρκικών κινήσεων και έκανε σαφές ότι θα συνεχιστεί η πολιτική της συνεργασίας με άλλους στρατηγικούς παίκτες στην περιοχή.

Η προσπάθεια ήταν σαφώς να δοθεί η εικόνα μιας αποφασιστικότητας, χωρίς φραστικές εξάρσεις αλλά και χωρίς «ενδοτισμό», την ώρα που η ελληνική κυβέρνηση θα έχει σύντομα να χειριστεί και την «επίσκεψη» του «Ουρούτς Ρέι» στα όρια της ελληνικής υφαλοκρηπίδας.

Παράλληλα, φάνηκε ότι αυτή τη στιγμή ούτε η ελληνική κυβέρνηση θα ήθελε να υπάρξουν βιαστικές πρωτοβουλίες για νέο κύκλο κεντρικής διαπραγμάτευσης ή για νέα «πενταμερή συνάντηση», δηλαδή συνάντηση των δύο κοινοτήτων και των τριών εγγυητριών δυνάμεων (Ελλάδα, Τουρκία, Μεγάλη Βρετανία), τουλάχιστον όχι πριν λυθούν τα προβλήματα με τις τουρκικές αμφισβητήσεις στην ΑΟΖ αλλά και στην περίκλειστη πόλη της Αμμοχώστου.

Πάντως, λίγες μέρες σε συνέντευξή του κατά την επίσκεψη στις ΗΠΑ ο Νίκος Δένδιας προσπάθησε να θέσει και μια θετική διέξοδο για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, εάν εγκαταλειφθούν οι τωρινές προκλήσεις. Όπως μετέδωσε το Bloomberg στις 19 Ιουλίου, ο έλληνας ΥΠΕΞ υποστήριξε στην Ουάσινγκτον ότι εάν σταματήσουν οι παράνομες γεωτρήσεις «Υπάρχουν χιλιάδες συνέργειες, από τον τουρισμό έως την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων. Υπάρχουν τα πάντα».