80 χρόνια μετά το Σύμφωνο Χίτλερ – Στάλιν

Αρχικά επρόκειτο για μια κίνηση κυνισμού που απέφερε οφέλη και στις δύο πλευρές. Εν όψει των προετοιμασιών για την επίθεση στην Πολωνία ο Χίτλερ θέλησε να διασφαλίσει την ουδετερότητα της τότε Σοβιετικής Ένωσης και να αποφύγει τον πόλεμο των δύο μετώπων που οδήγησε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ήττα της Γερμανίας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Χίτλερ και ο Στάλιν υπέγραψαν πριν από 80 χρόνια στις 23 Αυγούστου, το Σύμφωνα Μη Επίθεσης. Όμως τα πιο σημαντικά δεν ήταν όσα περιελάμβανε το επίσημο Σύμφωνο αλλά το παράρτημα.

Ανείπωτη δυστυχία

Προέβλεπε ότι σε περίπτωση εδαφικών αναπροσαρμογών όλες οι χώρες ανάμεσα στο Γερμανικό Ράιχ και την Σοβιετική Ένωση θα μοιράζονταν σε σφαίρες επιρροής. Για παράδειγμα η Εσθονία, η Λετονία, το ανατολικό τμήμα της Πολωνίας και η ρουμανική Βεσσαραβία θα περνούσαν στη σοβιετική σφαίρα επιρροής, ενώ το δυτικό τμήμα της Πολωνίας στο Γερμανικό Ράιχ. Την 1η Σεπτεμβρίου του 1938 η Βέρμαχτ εισέβαλε στην Πολωνία σηματοδοτώντας την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Δύο εβδομάδες αργότερα ο Κόκκινος Στρατός εισβάλει με τη σειρά του στα ανατολικά της Πολωνίας και καταλαμβάνει σιγά σιγά όλες εκείνες τις περιοχές που τέθηκαν υπό σοβιετική επιρροή. Η μοιρασιά της ανατολικής Ευρώπης συνολικά ολοκληρώθηκε τις δύο πρώτες εβδομάδες από την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Γερμανοί και Σοβιετικοί στρατιωτικοί, μυστικές υπηρεσίες και υπάλληλοι της διοίκησης συνεργάστηκαν πολύ στενά. Η Πολωνία εξαφανίστηκε για δεύτερη φορά από τον πολιτικό χάρτη. Οι χώρες της Βαλτικής, που όπως και η Πολωνία, είχαν αποκτήσει μόλις στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο την ανεξαρτησία τους, έγιναν σοβιετικές δημοκρατίες. Η ρουμανική Βεσσαραβία ενσωματώθηκε στην ουκρανική σοβιετική δημοκρατία. «Έτσι η Ρουμανία πέρασε στην αγκάλη της ναζιστικής Γερμανίας» λέει ο ρουμάνος ιστορικός Κόζμιν Πόπα.

Για τους κατοίκους ένθεν κακείθεν της διαχωριστικής γραμμής άρχισε μια περίοδος ανείπωτης δυστυχίας. Ο Χίτλερ επέβαλε στις κατακτημένες περιοχές τη ρατσιστική του ιδεολογία, έδωσε εντολή να θανατωθούν εκατομμύρια άνθρωποι, ενώ στη σοβιετική ζώνη επιρροής μεγάλα τμήματα πληθυσμού εκδιώχθηκαν, χιλιάδες άτομα της παλιάς ελίτ σκοτώθηκαν ή εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας.

Το Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο Μη Επίθεσης διήρκησε σχεδόν δύο χρόνια. Τον Ιούνιο του 1941, όταν η μισή Ευρώπη ήταν πλέον υπό ναζιστικό ζυγό, ο Χίτλερ αισθάνθηκε αρκετά ισχυρός για να επιτεθεί στον ίδιο το σύμμαχό του υπερεκτιμώντας τις δυνάμεις του. Αλλά ήταν αποφασιστικής σημασίας. Γιατί τον επόμενο χειμώνα ο ρους της ιστορίας άλλαξε και η Γερμανία άρχισε να εξασθενεί στρατιωτικά. Για τους λαούς τις κατακτημένης Ευρώπης όμως έπρεπε να περάσουν ακόμη μερικά χρόνια πλήρους εξαθλίωσης, εκτοπισμών και θανατώσεων.

Τα τραύματα παραμένουν

Το τραύμα της γερμανορωσικής συνεργασίας με βαρύτατο κόστος στις άλλες χώρες παραμένει ακόμη μέχρι σήμερα ορατό. Στην Πολωνία το Σύμφωνο Χίτλερ-Στάλιν θεωρείται ότι οδήγησε στην τέταρτη διαίρεση της χώρας μετά τις τρεις προηγούμενες τον 18ο αιώνα, όταν η Πολωνία διαιρέθηκε ανάμεσα στην Ρωσία, την Πρωσία και την Άστρια και εξαφανίστηκε από τον χάρτη.

Επιπλέον η σοβιετική εισβολή προκάλεσε τη σύλληψη 22.000 Πολωνών αξιωματικών και αστυνομικών. Την άνοιξη του 1940 οι σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες τους μετέφεραν στο Κατίν και σε άλλες δύο περιοχές και τους εκτέλεσαν με σφαίρα στο κεφάλι. Το Σύμφωνο είχε επιπτώσεις και μετά το τέλος του πολέμου. Επειδή η Σοβιετική Ένωση ανήκε στους νικητές του πολέμου οι δυτικές δυνάμεις δεν μπορούσαν να εμποδίσουν να παραμείνουν στη σφαίρα επιρροής της οι χώρες που περιλαμβάνονταν στη παράρτημα του Συμφώνου Χίτλερ – Στάλιν. Αλλά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έπεσε σε λήθη. Στα ανατολικά της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου αντιμετωπιζόταν ως ταμπού και στη Δυτική Γερμανία δεν έπαιζε κανένα ρόλο στην ιστορική επεξεργασία της μεταπολεμικής περιόδου. Όμως τα τραύματα παρέμειναν. Σε μια επιστολή προς τους Πολωνούς ο πρόεδρος Πούτιν χαρακτηρίζει τη συμφωνία ως ανήθικη, αλλά αυτή η άποψη γρήγορα ξεθώριασε.

Λίγους μήνες μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία υπερασπίστηκε ο Πούτιν το Σύμφωνο ως τότε αναγκαίο. Στη σημερινή Ρωσία ο Στάλιν έχει αποκατασταθεί ιστορικά και μάλιστα σε φετινή σφυγμομέτρηση το 70% των ερωτηθέντων απάντησε θετικά για το ρόλο του Στάλιν στη χώρα. Γι αυτούς τους λόγους η Πολωνία και οι χώρες της Βαλτικής φοβούνται ότι θα μπορούσαν να πέσουν θύματα της πολιτικής. Για παράδειγμα, σε ότι αφορά τον αγωγό ρωσικού φυσικού αερίου Nord Stream 2. «Ιστορικές αναλογίες δεν μπορεί να κάνει κανείς σήμερα» υποστηρίζει ο ιστορικός  Γιεργκ Γκνζενμίλερ, «ο φόβος είναι υπερβολικός.

Η Πολωνία και οι Βαλτικές χώρες βρίσκονται πιο κοντά στη Γερμανία από ότι στη Ρωσία.  Αποδεικνύεται από τη συμμετοχή τους στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ». Ο γερμανός ιστορικός παρατηρεί ωστόσο ότι η γερμανική εξωτερική πολιτική ακολουθεί τα συμφέροντά της χωρίς να λαμβάνει υπόψη της αυτούς τους φόβους, Γι αυτό συστήνει στη γερμανική κυβέρνηση να δείχνει περισσότερη κατανόηση όταν εκφράζονται φοβίες.

Κρίστοφ Χάσελμπαχ / DW

Επιμέλεια: Ειρήνη Αναστασοπούλου