27/8/1922: Η ελληνική Σμύρνη πεθαίνει

Σμύρνη, 27 Αυγούστου 1922, ημέρα Σάββατο: αρχίζουν οι επιθέσεις των Τούρκων εναντίον μεμονωμένων ατόμων, ενώ εισέρχεται στην πόλη ένα έφιππο απόσπασμα, οι πρώτοι τσέτες.

Το βράδυ φθάνει στην πόλη και αναλαμβάνει τη διοίκησή της ο Νουρεντίν πασάς, ορκισμένος εχθρός του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου και απηνής διώκτης του ελληνισμού.

Η αποχώρηση των δυνάμεων του Ελληνικού Στρατού από τα μικρασιατικά εδάφη έχει αφήσει ελεύθερο το πεδίο δράσεως στους τσέτες, στους ζεϊμπέκους και στους ατάκτους του Κεμάλ, που προελαύνουν λεηλατώντας, βιάζοντας, καίγοντας και δολοφονώντας.

Ο Χρυσόστομος, μολονότι έχει όλες τις προηγούμενες ημέρες τη δυνατότητα ασφαλούς διαφυγής από την πόλη με τη βοήθεια των Μεγάλων Δυνάμεων, αρνείται πεισματικά να εγκαταλείψει το ποίμνιό του.

Ο Νουρεντίν τον συλλαμβάνει μαζί με δύο δημογέροντες στη μητρόπολη και τον οδηγεί στο φρουραρχείο. Το μήνυμα του Χρυσοστόμου προς τον αδελφό του εκείνες τις κρίσιμες ώρες είναι το εξής: «Αγαπητέ αδελφέ, μας κράτησαν απόψε εμέ ως πρόεδρον της Μικρασιατικής Αμύνης, τους άλλους ως μέλη. Μην ανησυχείτε».

Δυστυχώς, ο μητροπολίτης Σμύρνης οδηγείται λίγο αργότερα στο θάνατο υπό φρικιαστικές συνθήκες. Σύμφωνα με περιγραφές αυτοπτών μαρτύρων, τον οδηγούν σε ένα κουρείο, στις παρυφές των ευρωπαϊκών συνοικιών. Του φορούν μια άσπρη μπλούζα κι έπειτα του ξεριζώνουν τα γένια, του κόβουν τη μύτη και τα αυτιά.

Ναύτες των Συμμαχικών δυνάμεων παρακολουθούν τα βασανιστήρια, στα οποία συμμετέχουν και γυναίκες. Μερικοί, αγανακτισμένοι, θέλουν να επέμβουν. Όμως, οι διαταγές που λαμβάνουν από τους επικεφαλής τους είναι ξεκάθαρες: ουδετερότητα.

Έτσι, Τούρκοι και Τουρκάλες μεταφέρουν ανεμπόδιστα τον ιεράρχη στις τουρκικές συνοικίες, όπου τον διαμελίζουν και τον κατακρεουργούν.

Κατά τον Νουρεντίν, ο Χρυσόστομος είχε προδώσει ως τούρκος υπήκοος την πατρίδα του, κι έπρεπε να δικαστεί για τις ενέργειές του εναντίον του τουρκικού έθνους. Αυτός, σαν άλλος Πόντιος Πιλάτος, προτίμησε να αφήσει τον εξαγριωμένο και φανατισμένο τουρκικό όχλο να τον δικάσει, σαν ένα νέο Χριστό, χωρίς αγκάθινο στεφάνι, αλλά με το στεφάνι του εθνομάρτυρα.

Οι μαρτυρίες

Οι εκθέσεις και οι περιγραφές αυτοπτών μαρτύρων —μεταξύ αυτών και του Τζορτζ Χόρτον, γενικού προξένου των ΗΠΑ στη Σμύρνη— για την πυρπόληση και τις σφαγές που έλαβαν χώρα στη μαρτυρική πόλη εκείνες τις αποφράδες ημέρες είναι απολύτως ενδεικτικές:

«Μετά την ολοκληρωτική καταστροφή της αρμενικής συνοικίας, οι τούρκοι στρατιώτες έβαλαν φωτιά ταυτόχρονα σε πολλά σπίτια. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, διάλεξαν την ώρα που φυσούσε δυνατός άνεμος σε κατεύθυνση αντίθετη από τη μουσουλμανική συνοικία».

«Έβλεπα καθαρά τους Τούρκους να κουβαλούν τους τενεκέδες με το πετρέλαιο μέσα στα σπίτια, από τα οποία ξεπετάγονταν φλόγες αμέσως κατόπιν. Δεν υπήρχε ούτε ένας Αρμένιος, και τα μόνα άτομα που κυκλοφορούσαν ήταν τούρκοι στρατιώτες του τακτικού στρατού με κομψές στολές».

«Η αρμενική, η ελληνική και η φράγκικη ή ευρωπαϊκή συνοικία είχαν σχεδόν εντελώς καταστραφεί. Μόνον οι εβραϊκές και οι τουρκικές συνοικίες απέμεναν… Με φρικιαστική ακρίβεια, η φωτιά εξέφραζε συμβολικά το ξερίζωμα και την καταστροφή της ελληνικής και της αρμενικής Σμύρνης. Η ελληνική Σμύρνη είχε πεθάνει…»

«Οι πιο φανατικοί από τους Τούρκους, ύστερα από ελεύθερο πλιάτσικο τριών ημερών, πυρπόλησαν την πόλη με την ελπίδα να διώξουν το μη μουσουλμανικό και μη εβραϊκό στοιχείο».

«Είναι δύσκολο να υπολογίσει κανείς τον αριθμό των νεκρών με ακρίβεια. Σύμφωνα με τον Edward Hale Bierstadt, ο οποίος ήταν επικεφαλής της Επιτροπής Άμεσης Βοήθειας των ΗΠΑ, περίπου 100.000 είχαν σκοτωθεί, ενώ 160.000 εξορίστηκαν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας…»

«Το πρακτορείο Reuters μεταδίδει: Από τις περιγραφές που έχουμε, δεν είναι δυνατόν να εξαχθεί ακριβής αριθμός θυμάτων, αλλά υπάρχει φόβος ότι οπωσδήποτε υπερβαίνουν τις εκατό χιλιάδες».

Τα προηγηθέντα

Την προτεραία, στις 26 Αυγούστου, τελευταία ημέρα της ελληνικής ζωής της Σμύρνης, όλες οι λεωφόροι, οι δρόμοι και τα σοκάκια της πόλης κατακλύζονται από χιλιάδες ελληνορθόδοξους πρόσφυγες, που καταφθάνουν με κάθε συγκοινωνιακό μέσο και με όσα πράγματα μπορούν να κουβαλήσουν μαζί τους, ξεκληρισμένοι και ξεριζωμένοι από τις εστίες τους.

Οι περισσότερες πρεσβείες κλείνουν, ενώ κλειστό είναι και το ελληνικό προξενείο. Γύρω στις 6 το απόγευμα, κι ενώ χιλιάδες πρόσφυγες περιφέρονται στην προκυμαία, τα ελληνικά πολεμικά σκάφη, με αναπεπταμένη τη σημαία, στρέφουν την πλώρη τους προς την έξοδο του κόλπου. Λίγο αργότερα το μόνο που διακρίνεται είναι ο καπνός τους, που βυθίζει την πόλη στο πένθος και στο σπαραγμό.

Στις 7 ο διαβόητος Αριστείδης Στεργιάδης, ο ύπατος αρμοστής της Σμύρνης, εγκαταλείπει την πόλη, καθώς μεταφέρεται από μια αγγλική ατμάκατο στη ναυαρχίδα των βρετανικών ναυτικών δυνάμεων που ναυλοχούσαν εκεί, στο θωρηκτό «Σιδηρούς Δουξ».

Στις 25 Αυγούστου η στρατιωτική εκκένωση έχει ολοκληρωθεί και οι πρόσφυγες καταβάλλουν αγωνιώδεις προσπάθειες να επιβιβαστούν σε πλοία. Ο Γεώργιος Χατζανέστης, αντιστράτηγος και διοικητής της Στρατιάς της Μικράς Ασίας, που έχει δηλώσει πριν από τρεις μόλις ημέρες σε εφημερίδα της Σμύρνης ότι οι Τούρκοι δε θα μπορέσουν να εισέλθουν στην πρωτεύουσα της Ιωνίας ούτε ύστερα από δέκα μήνες, μεταφέρει το αρχηγείο του σε πλοίο.