Ο 20ος αιώνας ήταν ο αιώνας των προσφύγων. Δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, επαναστάσεις και δικτατορίες, ο φασισμός, ο ναζισμός, ο αντισημιτισμός, μαζί με την αποικιοκρατία και τις μεγάλες γεωπολιτικές διαιρέσεις γέννησαν αλλεπάλληλα κύματα ανθρώπων που ξεσπιτώθηκαν και αναζήτησαν στοιχειώδη προστασία σε άλλες χώρες. Κατά παράδοξο τρόπο, στον αιώνα που διατυπώθηκε η πρώτη Οικουμενική Διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ήταν και αιώνας όπου, όπως παρατηρούσε και η φιλόσοφος Χάνα Άρεντ, δεν κατοχυρώθηκε το δικαίωμα να έχεις δικαιώματα.

Ερωτήματα που τα συζητάμε ακόμη και σήμερα όπως ποιοι μπορούν θα έχουν το καθεστώς πρόσφυγα και να δικαιούνται ανθρωπιστικής προστασίας και ασύλου, ποια η διαφορά ανάμεσα σε πρόσφυγα και οικονομικό μετανάστη και πώς πρέπει να αντιμετωπίζονται όσοι δεν κατορθώνουν να πετύχουν να πάρουν άσυλο, ζητιούνται εδώ και αρκετές δεκαετίες.

Βέβαια, την ίδια στιγμή εξακολουθούν να υπάρχουν αυτές και αυτοί που σπρωγμένοι από τον πόλεμο, την καταπίεση, την εκμετάλλευση, τη φτώχεια. Ίσως γιατί όπως λέει και ο Σεφέρης, «τη σκέψη του πρόσφυγα τη σκέψη του αιχμάλωτου τη σκέψη / του ανθρώπου σαν κατάντησε κι αυτός πραμάτεια /δοκίμασε να την αλλάξεις, δεν μπορείς».

Η Ευρώπη και το προσφυγικό

Η Ευρώπη βρέθηκε αντιμέτωπη με μεγάλα κύματα ανθρώπων που ήθελαν να φύγουν από τις πατρίδες τους, όχι μόνο μετά τις δύο μεταπολεμικές περιόδους του 20ου αιώνα αλλά και ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 όταν άρχισαν να έρχονται μεγάλες ομάδες από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Στο φόντο αυτών των ιστορικών εξελίξεων διαμορφώθηκε και η Σύμβαση της Γενεύης του 1951, το βασικό κείμενο του διεθνούς δικαίου που καθορίζει το δικαίωμα του ασύλου.

Με έναν τρόπο, και τα πρώτα βήματα διαμόρφωσης ευρωπαϊκών κανονισμών για το ζήτημα που χρονολογούνται στα 1990 απαντούν σε αυτή την ανάγκη. Η λογική, αξίζει να το σημειώσουμε, πέραν διαφόρων αναφορών στην διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ήταν εξαρχής περιοριστική: η Ευρώπη ήθελε να ελέγχει ποιος έμπαινε στα εσωτερικό του. Ήταν το 1990 που συναποφασίστηκε η «Σύμβαση του Δουβλίνου» που θα αποτελέσει τη βάση των μετέπειτα «Κανονισμών του Δουβλίνου».

Παρότι σε προηγούμενες περιόδους, όπως ήταν το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ή η επαύριον του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου θα υπάρξουν πολύ μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών, συμπεριλαμβανομένων και πρακτικών όπως οι μαζικές ανταλλαγές πληθυσμών και παρότι σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι δυτικοευρωπαϊκές χώρες θα δέχονται όσους έφευγαν από τις σοσιαλιστικές χώρες, στη δεκαετία του 1990 το ζήτημα του ασύλου αρχίζει να τίθεται με διαφορετικούς όρους.

Ήδη από τη δεκαετία του 1970 καταγράφονται εκτεταμένα κρούσματα ρατσισμού σε βάρος μεταναστών και προσφύγων, ενώ στη δεκαετία του 1980 η ακροδεξιά αρχίζει την άνοδό της σε χώρες όπως η Γαλλία με εφαλτήριο το μεταναστευτικό. Στο στόχαστρο αρχικά οι μετανάστες και πρόσφυγες από χώρες του Τρίτου Κόσμου και από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, όπου μετά το 1989 αρχίζουν να αυξάνουν οι μεταναστευτικές ροές. Σε αυτές θα προστεθούν και τα θύματα των μεγάλων πολεμικών εξορμήσεων της Δύσης, όπως ήταν οι πόλεμοι κατά του Ιράκ και το Αφγανιστάν.

Μετατόπιση της πολιτικής

Σταδιακά η ευρωπαϊκή πολιτική μετατοπίζεται. Η πολιτική γίνεται πολύ πιο περιοριστική και ως προς τη δυνατότητα χορήγησης ασύλου και ως προς τη δυνατότητα ένας μετανάστης να αποκτήσει κανονικό καθεστώς. Επιπλέον, εντείνονται τα φαινόμενα ρατσισμού, παρότι φαινομενικά τουλάχιστον οι δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες γίνονται όλο και πιο «πολυπολιτισμικές». Δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι ο συνδυασμός ανάμεσα στο ρατσισμό και τον περιορισμό στις δυνατότητες νομιμοποίησης αποτέλεσε και έναν μηχανισμό που διατηρώντας τους μετανάστες σε συνθήκη θεσμικής αβεβαιότητας, επέτρεπε και την εντονότερη εκμετάλλευσή τους.

Στη δεκαετία του 2000 διαμορφώνεται ουσιαστικά το πρότυπο της «Ευρώπης-Φρούριο». Την ώρα που η Ευρώπη εφαρμόζει για τους ευρωπαίους πολίτες την ελευθερία κίνησης, εργασίας και εγκατάστασης, γίνεται όλο και πιο αυστηρή για αυτούς που έρχονται από το εξωτερικό της.

Σε εκείνη τη φάση διαμορφώνεται και η τρέχουσα εκδοχή του «Κανονισμού του Δουβλίνου». Η βασική αρχή είναι ότι ένας πρόσφυγας θα μπορεί να υποβάλει αίτημα για χορήγηση ασύλου σε μία μόνη χώρα, τη χώρα άφιξής του και όχι σε περισσότερες χώρες. Στο βαθμό που γινόταν ολοένα και πιο δύσκολο για έναν αιτούντα άσυλο να φτάσει δια της νόμιμης οδού σε μια οποιαδήποτε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα (εκτός όλων των άλλων γιατί αυστηροποιούνταν και οι βίζες), η μόνη λύση γινόταν η «παράνομη είσοδος» κατά κύριο λόγο στις «εξωτερικές» χώρες της Ευρώπης. Και στην Ευρώπη αυτό σε μεγάλο βαθμό σήμαινε τη Μεσόγειο, που θα γίνει, ήδη πολύ πριν τη Συριακή κρίση, ένα βασικό πέρασμα αλλά και υγρός τάφος για χιλιάδες πρόσφυγες και μετανάστες.

Η Ελλάδα αντιμέτωπη με την άφιξη μεταναστών και προσφύγων

Η Ελλάδα θα είναι εξαρχής χώρα στην οποία θα έρθει αρχικά ένα μεγάλο κύμα μεταναστών, από τη δεκαετία του 1990 και μετά, κύρια από τα Βαλκάνια, κάνοντάς την για πρώτη φορά χώρα υποδοχής μεταναστών αντί για χώρα αποστολής μεταναστών που ήταν σε ολόκληρο τον 20ο αιώνα. Στη δεκαετία του 2000 θα υπάρξουν και μεγάλα κύματα προσφυγικών ροών: από το Ιράκ, το Αφγανιστάν και την Παλαιστίνη αρχικά και στην επόμενη δεκαετία και από τη Συρία.

Εξαιρεμένη από ορισμένες προβλέψεις του «Κανονισμού του Δουβλίνου ΙΙ», επειδή θεωρήθηκε ότι δεν εξασφάλιζε τα δικαιώματα των προσφύγων, το 2015, στην κορύφωση του Συριακού Εμφυλίου, θα δει να περνάνε τα σύνορά της κοντά ένα εκατομμύριο πρόσφυγες. Παρά τις τεράστιες ανεπάρκειες του πληθυσμού, η αλληλεγγύη των κατοίκων σε συνδυασμό με την παρουσία των ΜΚΟ θα εξασφαλίσει ότι θα μπορέσουν να περάσουν προς τον «Βαλκανικό Διάδρομο» και να κινηθούν προς τη Δυτική Ευρώπη.

Η «Ευρώπη – Φρούριο» κλείνει τα σύνορα

Αρχικά, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και ιδίως η Γερμανία έδειχναν θετικές στην προοπτική υποδοχής προσφύγων. Όμως, η αυξανόμενη απήχηση ακροδεξιών αντιμεταναστευτικών απόψεων, έκανε το κλίμα χειρότερο. Χώρες που στην πραγματικότητα δεν είχαν μεγάλες μεταναστευτικές ροές, όπως οι κεντροευρωπαϊκές χώρες του Βίζεγκραντ ή η Αυστρία έκλεισαν μονομερώς στις αρχές του 2016 τον «Βαλκανικό Διάδρομο». Κυριαρχεί πλέον στην Ευρώπη η λογική της «αποτροπής» και ως βασικό μέτρο αποτροπής επί της ουσίας θεωρείται η εξασφάλιση ότι οι αιτούντες άσυλο θα «εγκλωβίζονται» στα σημεία πρώτης άφιξης και δεν θα επιτρέπεται η άμεση μετακίνησή τους προς τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Στο βαθμό που η Τουρκία είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση Σύρων προσφύγων, διαμορφώνεται η συμφωνία ΕΕ – Τουρκίας, που ουσιαστικά ζητούσε από την Τουρκία να μην επιτρέπει μετακινήσεις προς την Ευρώπη και να δέχεται τις άμεσες επαναπροωθήσεις όσων δοκίμαζαν να περάσουν σε άλλες χώρες, με αντάλλαγμα οικονομική ενίσχυση (που θα δοθεί εν μέρει) και ικανοποίηση πάγιων τουρκικών αιτημάτων όπως ήταν η διευκόλυνση της χορήγησης βίζας σε τούρκους υπηκόους (που ακόμη εκκρεμεί). Στην πραγματικότητα, το προσφυγικό έγινε έτσι τμήμα της διαρκούς διαπραγμάτευσης ανάμεσα στην ΕΕ και την Τουρκία.

Παράλληλα, η συμφωνία της ΕΕ με το Αφγανιστάν σήμαινε ότι οι προερχόμενοι από τη συγκεκριμένη χώρα συναντούσαν ολοένα και μεγαλύτερη δυσκολία να αποκτούν το καθεστώς του πρόσφυγα.

Την ίδια στιγμή, τα τελευταία χρόνια ενισχύθηκαν στην Ευρώπη σημαντικά οι ακροδεξιές και αντιμεταναστευτικές φωνές. Αυτό αφορά και πολιτικά ρεύματα αλλά και κυβερνήσεις όπως αυτές της Ουγγαρίας. Μέχρι πρότινος ο κυβερνητικός συνασπισμός στην Ιταλία περιλάμβανε και τη Λέγκα του Σαλβίνι, ενώ αρκετά κεντροδεξιά κόμματα έχουν πάρει πιο συντηρητικές θέσεις, όπως για παράδειγμα η γερμανική χριστιανοδημοκρατία που θεωρεί ότι για να απαντήσει στην άνοδο της ακροδεξιάς θα πρέπει να υιοθετήσει το λόγο της.

Η διαχείριση του προσφυγικού στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια

Όπως και σε προηγούμενες στιγμές, η Ελλάδα κλήθηκε να λειτουργήσει ως ένα «ευρωπαϊκό σύνορο» ως προς τις μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές. Η λογική ήταν ότι έπρεπε οι νέες αφίξεις να εξετάζονται στα σημεία άφιξης και ει δυνατόν να υπάρχει άμεση επαναπροώθηση σε περίπτωση που δεν τύγχαναν καθεστώτος ανθρωπιστικής προστασίας. Όμως, οι ίδιοι οι ρυθμοί των σχετικών διαδικασιών, οι ελλείψεις σε προσωπικό διαμόρφωναν διαρκώς συνθήκες υπερπληθυσμού στα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης στα νησιά, την ώρα που η διαμόρφωση των χώρων φιλοξενίας (τα λεγόμενα «καμπ») στην ενδοχώρα καθυστέρησε σημαντικά, ενώ δεν έλειψαν και αντιδράσεις τοπικών κοινωνιών, συχνά υποκινημένες από ακροδεξιές φωνές. Η Μόρια έφτασε να γίνει συνώνυμη των κακών συνθηκών, την ίδια ώρα που άρρητα οι επίσημοι φορείς στηρίζονταν στην… επικουρία των καταλήψεων στέγασης για να καλύπτονται βασικές ανάγκες.

Σκιές κακοδιαχείρισης στα κονδύλια

Γύρω από το προσφυγικό θα υπάρξουν τεράστιες χρηματοδοτήσεις κυρίως από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η αρμόδια διεύθυνση DG ECHO θα δώσει μέσω του Μέσου Στήριξης Εκτακτης Ανάγκης της ΕΕ συνολικά 644.5 εκατομμύρια ευρώ. Αυτό θα κατευθυνθεί προς οργανισμούς του ΟΗΕ, διεθνείς οργανισμούς και ΜΚΟ, χωρίς παρέμβαση των ελληνικών αρχών

Ο δεύτερος μηχανισμός είναι το Ταμείο Ασύλου, Μετανάστευσης και Ένταξης (AMIF) και του Ευρωπαϊκό Ταμείο Εσωτερικής Ασφάλειας (ISF) και εδώ έχουμε ποσά που τα διαχειρίστηκαν οι ελληνικές αρχές, αλλά και ποσά που πήγαν σε διεθνείς οργανισμούς (ΙΟΜ, UNHCR, EASO). Συνολικά, μέχρις τις αρχές του 2019 διατέθηκαν από αυτά τα ταμεία 613,5 εκατομμύρια ευρώ για μακροπρόθεσμα προγράμματα, εκ των οποίων εκταμιεύτηκαν τα 169,5 εκατομμύρια, και 816,4 εκατομμύρια ευρώ ως επείγουσα βοήθεια, από τα οποία εκταμιεύτηκαν τα 553,4 εκατομμύρια. Συνολικά, 722,9 εκατομμύρια ευρώ εκταμιεύτηκαν τα τελευταία χρόνια.

Για το τμήμα των κονδυλίων που αφορούσαν τη διαχείριση από τις ελληνικές αρχές θα υπάρξουν πλήθος καταγγελίες για κακοδιαχείριση, συμπεριλαμβανομένης και μιας σχετικής έρευνας της αρμόδιας ευρωπαϊκής υπηρεσίας για την καταπολέμηση της διαφθοράς της OLAF. Οι καταγγελίες αναφέρουν διασπάθιση κονδυλίων και εκμετάλλευση της δυνατότητας για απευθείας αναθέσεις που ευνόησαν συγκεκριμένες επιχειρήσεις. Σε κάθε περίπτωση, το ίδιο το μέγεθος των κονδυλίων που διατέθηκαν συνολικά σε σχέση με τους αριθμούς των προσφύγων και αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα και τις συνθήκες διαμονής του γεννά σοβαρά ερωτηματικά.

Το θεσμικό καθεστώς και οι προτάσεις αλλαγής του από τη ΝΔ

Η διαχείριση των προσφύγων είχε να κάνει και με το θεσμικό καθεστώς. Το ισχύον καθεστώς περιλαμβάνει δύο βαθμούς εξέτασης του αιτήματος ασύλου, με τη σύνθεση του δεύτερου βαθμού να περιλαμβάνει κατά πλειοψηφία δικαστικού λειτουργούς. Παρά την προσπάθεια για επιτάχυνση της διαδικασίας, εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικές καθυστερήσεις στην εξέταση των υποθέσεων και στους δύο βαθμούς. Αυτό σημαίνει ότι ένα μεγάλο μέρος όσων έρχονται διατηρούν για καιρό το καθεστώς του αιτούντος άσυλο, με τη μερική προστασία που αυτό προσφέρει. Παράλληλα, δεδομένων των προβλημάτων με τις διαδικασίες επαναπροώθησης, είτε προς την Τουρκία είτε προς τις χώρες προέλευσης, υπάρχει και ένας αριθμός ανθρώπων που έχει απορριφθεί η αίτησή τους, όμως δεν επαναπροωθούνται. Παράλληλα, υπάρχουν καθυστερήσεις στις διαδικασίες που υπάρχουν για μετακίνηση προς ευρωπαϊκές χώρες (η πλειονότητα όσων έρχονται στην Ελλάδα θέλουν να καταλήξουν σε μια άλλη ευρωπαϊκή χώρα), κυρίως μέσω των προβλεπόμενων διαδικασιών επανένωσης των οικογενειών.

Το τελευταίο διάστημα δείχνει να υπάρχει μια αύξηση των ροών προσφύγων προς την Ελλάδα. Αύξηση είχε καταγραφεί και το 2018 μετά τη μεγάλη υποχώρηση που έφερε το κλείσιμο του «Βαλκανικού Διαδρόμου». Παρότι απέχουμε από το να πούμε ότι ζούμε «μέρες 2015», υπάρχουν αρκετοί που εκφράζουν ανάλογες ανησυχίες. Σε αυτό συντελούν διάφορες παράμετροι, όπως οι συγκρούσεις γύρω από τον Ιντλίμπ που αρκετοί, ιδίως στην Τουρκία, πιστεύουν ότι θα πυροδοτήσει ένα νέο κύμα προσφύγων που θα θέλουν να αποφύγουν τις πολεμικές συγκρούσεις. Αντίστοιχα, η μερική αλλαγή κλίματος στην τουρκική κοινωνία απέναντι στους Σύρους πρόσφυγες σε συνδυασμό με τις προσπάθειες των τουρκικών χωρών να απομακρύνουν πρόσφυγες από τις μεγάλες πόλεις, θα μπορούσαν να ενισχύσουν ξανά τις ροές.

Η κυβέρνηση υποστηρίζει ότι θα μπορέσει να απαντήσει σε όλα αυτά με τα μέτρα που θα πάρει και που περιλαμβάνονται στο πρόγραμμά της. Πιστεύει ότι με την κατάργηση του δεύτερου βαθμού θα περιοριστεί ο χρόνος και άρα σύντομα οι αιτούντες που δεν έλαβαν άσυλο να επαναπροωθούνται απευθείας από τα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίηση. Εκτιμά ότι αλλάζοντας τις οδηγίες προς την αστυνομία και δίνοντας εντολή για μαζικές συλλήψεις και επαναπροωθήσεις όσων έτυχαν απορριπτικών αποφάσεων θα μπορέσει να μειώσει και τους αριθμούς όσων βρίσκονται στην ενδοχώρα. Και πιστεύει ότι ο συνδυασμός ανάμεσα στην καλύτερη φύλαξη των θαλάσσιων συνόρων, σε συνεργασία με τη Frontex αλλά και η αποσαφήνιση των κανόνων εμπλοκής θα περιορίσει τις αφίξεις. Ταυτόχρονα, η κυβέρνηση εκτιμά ότι η αλλαγή του «Κανονισμού του Δουβλίνου» θα μπορούσε να διευκολύνει και την καλύτερη κατανομή των προσφύγων σε όλη την Ευρώπη.

Οι δυσκολίες και προκλήσεις

Ωστόσο, σε όλα αυτά υπάρχουν σοβαρές δυσκολίες. Η κατάργηση του δεύτερου βαθμού (έστω και εάν διατηρείται η δυνατότητα δικαστικής προσφυγής) εγείρει σοβαρά θέματα δικαιωμάτων και ήδη υπάρχουν σοβαρές αντιδράσεις. Η επιτάχυνση των διαδικασιών δεν είναι καθόλου δεδομένη και αυτό μπορεί να επιτείνει τα προβλήματα υπερπληθυσμού και κακών συνθηκών στη νησιά, ενώ το ίδιο μπορεί να γίνει σταδιακά και στην ενδοχώρα. Η ένταση των αποτρεπτικών πρακτικών στη θάλασσα ενέχει κινδύνους ατυχημάτων με τραγική κατάληξη για τους πρόσφυγες. Και βέβαια δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι με δεδομένο το πολιτικό κλίμα στην Ευρώπη και την άνοδο της ακροδεξιάς θα υπάρξουν κυβερνήσεις στην Ευρώπη που θα δεχτούν μεγαλύτερους αριθμούς προσφύγων και αιτούντων ασύλου. Αρκεί να σκεφτούμε τον κυνισμό με τον οποίο οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν το γεγονός ότι πλέον ο κίνδυνος πνιγμού έχει καταστεί σχεδόν αναγκαία συνθήκη για την άφιξη ενός αιτούντος ασύλου στο ευρωπαϊκό έδαφος. Πολιτικές στάσεις όπως αυτές του Σαλβίνι που προσπάθησε να ποινικοποιήσει την αλληλεγγύη στους πρόσφυγες και μετανάστες δυστυχώς δεν είναι εξαίρεση στην Ευρώπη.

Headlines