Οι πολιτικές διακηρύξεις των κομμάτων κάποτε γίνονται κείμενα που υπερβαίνουν τη συγκυρία για την οποία γράφτηκαν. Λίγοι θυμούνται σήμερα ότι το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» γράφτηκε αρχικά ως το μανιφέστο μιας μικρής ομάδας επαναστατών εμιγκρέδων. Άλλοτε, οι πολιτικές διακηρύξεις γίνονται στοιχεία της ιστορίας ή της ταυτότητας ενός κόμματος. Η «Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη» ακόμη αποτελεί σημείο αναφοράς για τον ευρύτερο χώρο του ΠΑΣΟΚ. Και άλλοτε είναι απλώς κείμενα για τα οποία ισχύει η αρχή «το μέσο είναι το μήνυμα». Δηλαδή, πρόκειται για κείμενα που γράφονται απλώς και μόνο για να περάσει ένας συμβολισμός ή μια βασική κατεύθυνση.

Η Διακήρυξη του ΣΥΡΙΖΑ που εγκρίθηκε το περασμένο Σάββατο στη συνεδρίαση της κεντρικής επιτροπής του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης ήταν ένα παράδειγμα κειμένου της τελευταίας κατηγορίας. Αποσκοπούσε να δώσει και επισήμως το στίγμα του ανοίγματος του ΣΥΡΙΖΑ προς την κεντροαριστερά και ταυτόχρονα να προλάβει τυχόν αντιρρήσεις στην ενδεχόμενη «πασοκοποίηση».

Μια διακήρυξη που αποφεύγει να μιλήσει για την ταμπακιέρα

Το βασικό χαρακτηριστικό αυτής της διακήρυξης είναι η απουσία αποτίμησης και αυτοκριτικής για τα όσα προηγήθηκαν και κυρίως για την παλινωδία του 2015 και την αποδοχή των μνημονίων όπως και την μετέπειτα διακυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ.

Θα περίμενε κανείς ότι μια διακήρυξη ενός κόμματος που είναι σήμερα στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης μια τοποθέτηση για αυτά τα ερωτήματα. Δηλαδή μια απάντηση στο γιατί ο ΣΥΡΙΖΑ εφάρμοσε κατά κύριο λόγο μια πολιτική που ήταν αντίθετη με τον πυρήνα του προεκλογικού προγράμματός του το 2015. Αλλά και μια απάντηση στο ποια συμπεράσματα έβγαλε ως προς το ποια μπορεί να είναι μια σύγχρονη εφικτή αριστερή στρατηγική.

Όμως, όλα αυτά απουσιάζουν από το κείμενο αυτό. Μάλιστα μοιάζει σαν ο ΣΥΡΙΖΑ να θέλει λίγο να αποστασιοποιηθεί από το «αντιμνημονιακό κίνημα. Άλλωστε, η διακήρυξη αναφέρεται απλώς στις «στις μεγάλες λαϊκές κινητοποιήσεις ενάντια στη λιτότητα των μνημονίων». Τις εμφανίζει μάλιστα ισότιμες π.χ. με τα φοιτητικά κινήματα ή τις κινητοποιήσεις κατά της παγκοσμιοποίησης στη Σύνοδο των G8 στη Γένοβα το 2001. Ιδιότυπη, ομολογουμένως, υποτίμηση του μεγαλύτερου πρόσφατου κύκλου κοινωνικής διαμαρτυρίας στην Ελλάδα. Και ακόμη πιο ιδιότυπη, εάν αναλογιστούμε ότι χάρη σε αυτόν ο ΣΥΡΙΖΑ βρέθηκε να είναι κόμμα διακυβέρνησης.

Αντιθέτως, αντί για τη βάσανο της αυτοκριτικής και της προσπάθειας άντλησης συμπερασμάτων, σε αυτό το κείμενο συναντά κανείς κατά βάση την αυτοδικαίωση της περιόδου που ο ΣΥΡΙΖΑ άσκησε τη διακυβέρνηση.

Η διεκδίκηση της κληρονομιάς του ΠΑΣΟΚ

Αν το κείμενο αποτυπώνει μια διάθεση αποστασιοποίησης από στοιχεία της διαδρομής του ΣΥΡΙΖΑ, δεν ισχύει το ίδιο για την πολιτική κληρονομιά του ΠΑΣΟΚ. Αυτή τη διεκδικεί με έναν πολύ σαφή τρόπο. Η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία περιγράφεται ως η «μεγάλη δημοκρατική έκρηξη του 81», παραβλέποντας την επικριτική στάση που είχε κρατήσει τότε η Αριστερά.

Ακόμη περισσότερο, ο ΣΥΡΙΖΑ περίπου δηλώνει συνεχιστής του έργου των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ. Χαρακτηριστικό το παρακάτω απόσπασμα από τη διακήρυξη: «Στην πατρίδα μας, κάθε φορά που προσπάθησε να παρέμβει με τόλμη, με λογισμό και μ’ όνειρο, κάθε φορά που οικοδόμησε συμμαχίες και τοποθετήθηκε ηγεμονικά και ταυτόχρονα κινηματικά η Ελλάδα, ο λαός μας, οι κοινωνικές δυνάμεις της αλλαγής, είδαν και βλέπουν τους αγώνες τους να δίνουν καρπούς».

Βεβαίως όλα αυτά δεν στηρίζονται σε κάποια αποτίμηση του ως προς τι ήταν το ΠΑΣΟΚ και ποιο μέρος της πολιτικής του διεκδικεί ο ΣΥΡΙΖΑ. Για παράδειγμα εάν διεκδικεί την κληρονομιά των πρώτων κυβερνήσεων του Αντρέα Παπανδρέου, δηλαδή τις πολιτικές αναδιανομής και τις μεγάλες μεταρρυθμίσες, τότε πρέπει να εξηγήσει γιατί στην πρώτη της συμμετοχή στη διακυβέρνηση δεν μπόρεσε να κάνει το ίδιο. Εάν διεκδικεί την κληρονομιά του «εκσυγχρονισμού», αυτή περιλάμβανε και συμπράξεις με τον ιδιωτικό τομέα και πολιτικές λιτότητας.

Στην πραγματικότητα, ο ΣΥΡΙΖΑ δεν κάνει πραγματική αποτίμηση της διαδρομής και κληρονομιάς του ΠΑΣΟΚ. Απλώς εφόσον ο «κοινωνικός ΣΥΡΙΖΑ», περιλαμβάνει και ψηφοφόρους του ΠΑΣΟΚ, πρέπει και ο «πολιτικός ΣΥΡΙΖΑ» να αποκτήσει ρητορική και αισθητική που να παραπέμπει στην ιστορική διαδρομή της κεντροαριστεράς.

Προγραμματική γενικολογία

Η διακήρυξη ως προς το πολιτικό πρόγραμμα είναι γενικόλογη. Απλώς επικαλείται τα προβλήματα του «ύστερου καπιταλισμού» με έμφαση στα ζητήματα που έχουν να κάνουν με την κλιματική αλλαγή ως απειλή για τον πλανήτη, απέναντι στον οποίο αντιπροτείνεται ένας νέος διαφωτισμός. Ο ΣΥΡΙΖΑ διεκδικεί να εκπροσωπήσει «τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις ενός νέου διαφωτισμού, ενός νέου ανθρωπισμού και πολιτισμού, μιας ευρύτατης κοινωνικής συμμαχίας και αντίστασης, με την Αριστερά σε θέση ευθύνης και μάχης ανάμεσά τους, θα βάλουν φραγμό στην καταστροφή, θα αλλάξουν τη ροή της ιστορίας προς τη κοινωνική χειραφέτηση».

Η επιλογή των λέξεων δεν είναι τυχαία. Παραδοσιακά η αριστερά απέναντι στον καπιταλισμό αντιπαρέβαλλε την προοπτική ενός άλλου κοινωνικού συστήματος, του σοσιαλιστικού, όπως και εάν το όριζε και όσο μακριά και εάν το τοποθετούσε χρονικά. Αντίθετα, ο ΣΥΡΙΖΑ, μπορεί να επικαλείται το  «αίτημα του σοσιαλισμού», όμως στην πραγματικότητα αποσυνδέει το πολιτικό του πρόγραμμα από οποιαδήποτε εκδοχή υπέρβασης του καπιταλισμού.

Μια νέα αντιδεξιά παράταξη

Η διακήρυξη περιλαμβάνει, όπως θα ήταν αναμενόμενο μια σκληρή πολεμική κατά της κυβέρνησης Μητσοτάκη. Την κατηγορεί ότι ταυτόχρονα θέλει μια νεοφιλελεύθερη πολιτική αλλά και μια αυταρχική στροφή. Χαρακτηριστικό και το παρακάτω απόσπασμα: «ακολουθεί την τάση μιας νέας αυταρχικής δεξιάς που ενσωματώνει στο εσωτερικό της στοιχεία εθνικιστικά. Η στενή σχέση της με το παρασιτικό κεφάλαιο, η επιστροφή σε πρακτικές διαπλοκής, ο αυταρχισμός στον τρόπο άσκησης της κυβερνητικής εξουσίας, πιστοποιούν ότι η παλινόρθωση του παλιού καθεστώτος, που τόσο κόστισε στη χώρα, βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη».

Απέναντι σε όλα αυτά ο ΣΥΡΙΖΑ διεκδικεί να εκπροσωπήσει την παράταξη της «Άλλης Ελλάδας», της «πιο δημοκρατικής Ελλάδας». Εδώ μπαίνουν και η καταπολέμηση της ανισότητας και τα ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τα ζητήματα της μεταναστευτικής πολιτικής, αλλά και κατευθύνσεις όπως η Συμφωνία των Πρεσπών. Κομβική πλευρά και η κλιματική αλλαγή, αν και χωρίς κάποια εξήγηση γιατί π.χ. επί των ημερών της κυβέρνησης Τσίπρα προωθήθηκε το θέμα των εξορύξεων στον ελλαδικό χώρο, παρότι θα περίμενε κανείς μια αριστερή κυβέρνηση να είναι αντίθετη σε κάτι τέτοιο.

Κομβική διάσταση και η επιμονή σε μια ευρωπαϊκή προοπτική. Κατά το ΣΥΡΙΖΑ «η Ευρώπη οφείλει να επαναθεμελιώσει μία σύγχρονη μορφή αλληλεγγύης και συνεργασίας». Ωστόσο, το με ποιες πολιτικές και ποιες τομές μπορεί να γίνει αυτό, όπως και το με ποιο πολιτικό συσχετισμό είναι κάτι που μένει αναπάντητο. Ιδίως, από τη στιγμή που περιγράφεται μια Ευρώπη όπου κυριαρχούν νεοφιλελεύθερες λογικές και ανεβαίνει η ακροδεξιά.

Η προσπάθεια καθησυχασμού της «αριστερής πτέρυγας»

Το κείμενο αυτό προσπαθεί να καθησυχάσει την όποια αριστερή πτέρυγα του ΣΥΡΙΖΑ. Παρότι ο κεντρικός άξονάς του είναι να διεκδικήσει την κληρονομιά του ΠΑΣΟΚ, οι διατυπώσεις χρησιμοποιούν όλους τους συμβολισμούς της αριστεράς. Από την επίκληση του ιστορικού διλήμματος «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» μέχρι την επανάληψη του επίσης ιστορικού αιτήματος της ανανεωτικής αριστεράς για «σοσιαλισμό με δημοκρατία και ελευθερία».

Αντίστοιχα, η περιγραφή του «ΣΥΡΙΖΑ που πρέπει να αλλάξει» παραπέμπει σε λεπτές ασκήσεις φραστικής ισορροπίας στο μοτίβο «τομή μέσα στη συνέχεια». Ουσιαστικά περιγράφεται ένας αρκετά βαθύς μετασχηματισμός και ένα άνοιγμα σε κοινωνικές δυνάμεις, αλλά όχι μια διάχυση του ΣΥΡΙΖΑ. Ο φορέας θα είναι ένας κομματικός φορέας αλλά θα είναι ανοιχτός και θα διαλέγεται με την κοινωνία. Θα έχει διαδικασίες «κλασικές» κομματικές διαδικασίες αλλά ψηφιακή, διαδικτυακή οργάνωση. Θα έχει πολιτικοποίηση αλλά θα χωράει και ένα ευρύτερο φάσμα πολιτών. Ούτως ή άλλως, όπως όλες οι «συνθετικές» πολιτικές προτάσεις παραπέμπει σιωπηρά διάφορα ζητήματα σε μελλοντικές συζητήσεις, εξασφαλίζοντας πάντως προς το παρόν ομοφωνία.

Ωστόσο, είναι σαφές ότι η βασική έμφαση είναι στο ότι ο ΣΥΡΙΖΑ ανοίγει τις πόρτες του «χωρίς αποκλεισμούς» σε κόσμο που δεν προέρχεται από την αριστερά και στον οποίο θα προσφέρει και «ψηφιακές» μορφές στράτευσης.

Ενδεικτικό και το παρακάτω απόσπασμα, που περιγράφει ένα κόμμα «χωρίς αποκλεισμούς σε όλους τους προοδευτικούς και δημοκρατικούς ανθρώπους, ριζωμένο στην κοινωνία, στις κοινωνικές οργανώσεις, σε κάθε χώρο όπου χτυπά η καρδιά της κοινωνικής πλειοψηφίας, και ταυτόχρονα ένα κόμμα που με την ψηφιακή του διάσταση και την ψηφιακή διασύνδεση των μελών του, θα  ανοίξει νέους ορίζοντες τόσο στην εσωκομματική δημοκρατία, όσο και στην διαδραστική ενημέρωση και κινητοποίηση των οργανώσεών του».

Και στο βάθος ΠΑΣΟΚ

Ανεξαρτήτως ισορροπιών είναι σαφές ότι η ηγετική ομάδα του ΣΥΡΙΖΑ έχει κάνει τις επιλογές της. Ο Αλέξης Τσίπρας θεωρεί πλέον ότι αυτό που χρειάζεται να γίνει ο ΣΥΡΙΖΑ είναι η σύγχρονη «δημοκρατική παράταξη». Προσαρμοσμένη προφανώς στα σύγχρονα ζητήματα, όπως π.χ. την κλιματική αλλαγή, αλλά σε κάθε περίπτωση με σαφή προσανατολισμό να είναι μια εναλλακτική κυβερνητική επιλογή, εντός σαφώς συστημικών ορίων. Η ριζοσπαστική αριστερά γίνεται στοιχείο πολιτικής κουλτούρας και όχι πολιτικής στρατηγικής. Η κομματικότητα  μετασχηματίζεται στο σύγχρονο πρότυπο των κομμάτων με ηγετικές ομάδες και «πλατιές βάσεις οπαδών». Ο Ανδρέας Παπανδρέου και ο τρόπος που διαμόρφωσε μια πλειοψηφική πολιτική και κοινωνική δυναμική, αρνούμενος στη διαδρομή του αρχικού ριζοσπαστισμού του ΠΑΣΟΚ, ανάγεται σε πρότυπο.

Headlines