Ερχεται παγκόσμια οικονομική κρίση και οι κοινωνικές εκρήξεις είναι ήδη εδώ

Στη Χιλή την περασμένη Παρασκευή έγινε η μεγαλύτερη διαδήλωση που είχε δει η πρωτεύουσα Σαντιάγο για δεκαετίες. Για πάνω από ένα εκατομμύριο διαδηλωτές μίλησε η ίδια η Χιλιανή αστυνομία. Στον Ισημερινό είχαμε ένα πρωτοφανές κίνημα διαμαρτυρίας ενάντια στις επιλογές του προέδρου Λένιν Μορένο.

Στο Χονγκ Κονγκ συνεχίζονται εδώ και αρκετές εβδομάδες βίαιες διαδηλώσεις με μεγάλες συγκρούσεις με την αστυνομία που έχουν αρχίσει να έχουν και πραγματική επίπτωση στην κατάσταση της οικονομίας της περιοχής αυτής.

Ο Λίβανος ζει για πρώτη φορά ένα τόσο μεγάλο κίνημα διαμαρτυρίας που αφορά τις κοινωνικές συνθήκες και όχι τις αντιθέσεις ανάμεσα στις διαφορετικές εθνικές και θρησκευτικές κοινότητες. Στην Καταλονία, ζούμε ξανά μέρες του 2017 με τεράστιες διαδηλώσεις και συγκρούσεις με την αστυνομία.

Στη Γαλλία, σε πείσμα των προσδοκιών της γαλλικής κυβέρνησης, το κίνημα των κίτρινων γιλέκων συνεχίζεται, έστω και σε μικρότερη κλίμακα, υπενθυμίζοντας ότι πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα σε διάρκεια κινήματα διαμαρτυρία των τελευταίων ετών.

Εάν προσθέσουμε σε αυτά και το γεγονός ότι στην Αργεντινή μόλις είχαμε μια μεγάλη εκλογική ήττα του Μάκρι υπό το βάρος της κοινωνικής δυσαρέσκειας, το τοπίο συμπληρώνεται.

Είμαστε αντιμέτωποι με ένα νέο κύκλο κοινωνικής και πολιτική διαμαρτυρίας ανάλογο με αυτό του 2011, όταν συνέπεσαν τα κινήματα των Αγανακτισμένων σε Ισπανία και Ελλάδα, το Occupy! στις ΗΠΑ και η Αραβική Άνοιξη; Ίσως είναι νωρίς για τέτοιες αναλογίες, όμως σίγουρα όλα δείχνουν ότι έχουμε ξαναμπεί σε μια φάση μεγάλων κοινωνικών συγκρούσεων.

Κοινωνικές εκρήξεις με μεγάλο βάθος

Οι κοινωνικές εκρήξεις που βλέπουμε έχουν διάφορες μορφές και διάφορες αιτίες. Αλλού τα αίτια φαντάζουν πιο άμεσα οικονομικά και σε άλλες περιπτώσεις φαντάζουν περισσότερο πολιτικά. Βέβαια, στην πραγματικότητα, πάντα οι μεγάλες κοινωνικές εκρήξεις έρχονται ως αποτέλεσμα διεργασιών που δεν περιορίζονται απλώς σε κάποια μεμονωμένα μέτρα. Αυτά μπορεί να είναι απλώς ένας καταλύτης.

Το παράδειγμα των Κίτρινων Γιλέκων ήταν από αυτή την άποψη πολύ χαρακτηριστικό. Το κίνημα τυπικά ξεκίνησε ως διαμαρτυρία για την επιβολή ενός πράσινου φόρου στα καύσιμα που σήμαινε επιβάρυνση κυρίως για ανθρώπους στην επαρχία που χρησιμοποιούσαν περισσότερο το αυτοκίνητο, εξαιτίας και της κατάργησης πολλών τοπικών γραμμών τρένου.

Στη διαδρομή το κίνημα μετατράπηκε σε ένα συνολικό κίνημα διαμαρτυρία ενάντια στις πολιτικές που υποβαθμίζουν τη θέση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων και ενάντια στη διάχυτη αίσθηση διάβρωσης των δημοκρατικών θεσμών, ενώ από τα την αρχική εχθρότητα στον πράσινο φόρο περάσαμε στην συνάντηση ανάμεσα σε κίτρινα γιλέκα και κινήματα για την κλιματική αλλαγή.

Αντίστοιχα στη Χιλή είναι προφανές ότι η δυσαρέσκεια δεν αφορούσε απλώς τις αυξήσεις στα μέτρα μεταφοράς, μια που αυτές λειτούργησαν απλώς ως καταλύτης συσσωρευμένης οργής για πολιτικές που δοκιμάζονται σε αυτή τη χώρα εδώ και αρκετές δεκαετίες.

Το γεγονός ότι οι χώρες στις οποίες λαμβάνουν χώρα αυτές οι κοινωνικές εκρήξεις είναι κατά τεκμήριο αναπτυγμένες και σίγουρα όχι «εξαθλιωμένες» με τον τρόπο που μπορεί να αποδίδαμε αυτό το χαρακτηρισμό στην κοινωνική κατάσταση άλλων περιοχών του πλανήτη, δεν θα πρέπει να μας ξενίζει.

Μιλάμε για χώρες που μπορεί να τις θεωρούμε αναπτυγμένες με βάση κριτήρια όπως το ΑΕΠ ή τεχνολογική πρόοδος, όμως παραβλέπουμε την πραγματική τους κοινωνική συνθήκη.

Οι αναπτυγμένες κοινωνίες μπορεί τα τελευταία δέκα χρόνια να εμφάνισαν ονομαστική ανάπτυξη, όμως, την ίδια στιγμή έγιναν πιο άνισες και πιο επισφαλείς. Αυτό αφορά ειδικά τους νέους που βλέπουν ότι η είσοδός τους στην αγορά εργασίας γίνεται σε συνθήκες μεγάλης εργασιακής ανασφάλειας και συχνά με μισθολογικούς όρους που δεν αναλογούν στον αναβαθμισμένο αλφαβητισμό και τις αυξημένες δεξιότητές τους.

Την ίδια στιγμή επιμέρους προβλήματα που διογκώνονται κάνουν τα πράγματα ακόμη πιο δύσκολα: η οικιστική κρίση, ιδίως στις μεγαλουπόλεις με την εκτίναξη των ενοικίων, ή η αύξηση του κόστους της χρήσης των υποδομών, από την ενέργεια μέχρι τις τηλεπικοινωνίες και τις συγκοινωνίες, περιορίζουν το διαθέσιμο εισόδημα και καθιστούν ακόμη πιο επισφαλή τη θέση των νέων εργαζομένων.

Σε ανάλογη κατεύθυνση και ζητήματα που αφορούν το κόστος δημόσιων αγαθών όπως η εκπαίδευση. Από κοντά και η αυξανόμενη μισθολογική πόλωση ανάμεσα στις κατώτερες και τις ανώτερες θέσεις της εργασιακής ιεραρχίες.

Η ανάδυση κοινών και ενοποιητικών στοιχείων

Σε αυτό το τοπίο αναδύονται και κοινά στοιχεία που ενοποιούν αυτά τα μεγάλα κινήματα. Σε κάποιες περιπτώσεις αυτό γίνεται μέσα από την επικέντρωση σε μία πλευρά που λειτουργεί ως μετωνυμία για ένα σύνολο προβλημάτων, όπως είναι για παράδειγμα το ζήτημα της καταπίεσης από το κεντρικό κράτος, κάτι που είναι έντονο στην περίπτωση του Χονγκ Κονγκ.

Σε άλλες είναι η απόρριψη μιας δυνατότητας αυτοδιάθεσης, που θα επέτρεπε συνολική απάντηση και στα επιμέρους αιτήματα, κάτι πολύ χαρακτηριστικό στη φόρτιση που παίρνει το θέμα της ανεξαρτησίας στην περίπτωση της Καταλονίας.

Σε άλλες περιπτώσεις, όπως είναι η διάχυτη παγκοσμίως νεανική εξέγερση ενάντια στην κλιματική αλλαγή, έχουμε ένα θέμα που είναι αρκούντως καθολικό και αρκούντως επείγον ώστε λειτουργεί και ως μηχανισμός ενοποίησης και ως κίνητρο για άμεση δράση, όπως φάνηκε και από τις μεγάλες κινητοποιήσεις που υπήρξαν το προηγούμενο διάστημα.

Στην περίπτωση της Γαλλίας το ενοποιητικό στοιχείο ήταν ακόμη πιο απλό: το ίδιο το κίτρινο γιλέκο που πρέπει να έχουν υποχρεωτικά όλοι οι οδηγοί στο αυτοκίνητο ως σύμβολο δυσαρέσκειας για όλες τις πλευρές των πολιτικών που υποβαθμίζουν την καθημερινότητα των απλών πολιτών.

Η επερχόμενη οικονομική κρίση και το ενδεχόμενο κοινωνικών εκρήξεων

Ο προηγούμενος μεγάλος κύκλος κοινωνικής διαμαρτυρίας γεννήθηκε στον απόηχο μιας μεγάλης δομικής οικονομικής κρίσης που δεν ήταν απλώς κρίση ενός μοντέλου λειτουργίας του χρηματοοικονομικού τομέα, με τις μεγάλες «φούσκες» και την απόσταση από τις τάσεις της πραγματικής οικονομίας. Ήταν ταυτόχρονα και κρίση ενός συνολικότερου παραγωγικού και οικονομικού μοντέλου που είχε διαμορφωθεί τις προηγούμενες τρεις δεκαετίες.

Η έμφαση στη λογική «η αγορά ξέρει καλύτερα», η αποχώρηση του κράτους από τομείς δραστηριότητας με ταυτόχρονα διατήρηση της σημασίας των κρατικών δαπανών για μεγάλο μέρος της επιχειρηματικότητας, η όλο και πιο άνιση κατανομή του παραγόμενου πλούτου σε βάρος των εργαζομένων, ήταν τα χαρακτηριστικά αυτού του μοντέλου που έφτασε σε ανοιχτή κρίση το 2007-2008.

Παρά την κλίμακα της κρίσης και των κοινωνικών και πολιτικών επιπτώσεων που είχε, η απάντηση σε αυτή την κρίση, πέραν από την γενίκευση πρακτικών των κεντρικών τραπεζών όπως η «ποσοτική χαλάρωση», δεν θα είναι κάποια αλλαγή του κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου. Ακόμη χειρότερα, η συγκυρία της κρίσης θα αξιοποιηθεί περισσότερο ως δικαιολογία για την εμπέδωση ακόμη περισσότερο μιας λογικής «μειωμένων προσδοκιών» στα λαϊκά στρώματα παρά ως αφετηρία για μια επανεξέταση του οικονομικού μοντέλου.

Μάλιστα, μια σειρά από πολιτικές εξελίξεις στο δεύτερο μισό της δεκαετίας με κεντρικό χαρακτηριστικό εκλογικές ή πολιτικές ήττες ρευμάτων που διακήρυξαν την αντίθεση στο προηγούμενο οικονομικό μοντέλο, θεωρήθηκαν, ίσως και με αλαζονικό τρόπο, επιστροφή στην κανονικότητα.

Επιπλέον, μόνο ανησυχία προκαλεί το γεγονός ότι με την παγκόσμια οικονομία να βρίσκεται σε επιβράδυνση και υπαρκτό το ενδεχόμενο μιας νέας παγκόσμιας ύφεσης, οι περισσότεροι σχεδιαστές πολιτικών κατά βάση σκέφτονται εντός των ορίων μιας αντίληψης λιτότητας, περιορισμού των κοινωνικών δαπανών και ακόμη μεγαλύτερης ελαστικοποίησης της εργασίας στο όνομα της ανάπτυξης και της «προσέλκυσης επενδύσεων», αδυνατώντας να αναλογιστούν ότι μεσοπρόθεσμα η εκτίναξη της ανισότητας και της επισφάλειας θα οδηγήσει σε κύκλους κοινωνικών εκρήξεων.

Όμως, τώρα φαίνεται ότι η πραγματικότητα παίρνει με έναν τρόπο την εκδίκησή της. Αποδεικνύοντας ότι η ανοιχτή πληγή στην παγκόσμια οικονομία και η πραγματική αιτία των κοινωνικών εκρήξεων είναι η εθελοτυφλία μπροστά σε στα προβλήματα ενός οικονομικού μοντέλου που ολοένα και περισσότερο θεωρεί αναγκαία συνθήκη της ανάπτυξης την ανισότητα και την επισφάλεια.