Γιαγιάδες σε ξύλινα παγκάκια νικούν την κατάθλιψη

Γράφει: Μιχοπούλου Βασιλική

Ο  Καθηγητής Ψυχιατρικής και Δημόσιας Υγείας στο Πανεπιστήμιο της Ζιμπάμπουε Dixon Chibanda  ξεκίνησε την ομιλία του στο συνέδριο Falling Walls το περασμένο Σάββατο στο Βερολίνο δείχνοντας στο κοινό μια φωτογραφία της Ruda, μιας  ηλικιωμένης, καθισμένης σε ένα ξύλινο παγκάκι στην  Ζιμπάμπουε. Ο ίδιος μας εξήγησε πως η γιαγιά Ruda, η οποία δεν ζει πια, δεν καθόταν εκεί τυχαία. Ήταν από τις πρώτες που ανέλαβαν δράση σε μια από τις πλέον πρωτοποριακές πρωτοβουλίες δημόσιας ψυχικής υγείας της χώρας, καθώς υποστήριξε ενεργά  ένα πρόγραμμα που τοποθετεί τις γιαγιάδες στα παγκάκια κυριολεκτικά.

Ο αφρικανός επιστήμονας, που επικεντρώνει την έρευνά του στην ανάπτυξη βιώσιμων κοινοτικών προγραμμάτων ψυχικής υγείας, συμμετείχε φέτος ως προσκεκλημένος ομιλητής στον ετήσιο θεσμό συνάντησης της επιστήμης με την κοινωνία στο Βερολίνο.

Κάθε χρόνο στο συνέδριο Falling Walls, που εντάσσεται στις επετειακές δράσεις για την Πτώση του Τείχους, καθένας από τους ομιλητές περιγράφει μέσα σε 15 λεπτά την προσπάθειά του να ρίξει τα δικά του τείχη.  Ο εν λόγω διαπρεπής ερευνητής, την τελευταία δεκαετία, προσπαθεί να ρίξει τα τείχη της κατάθλιψης εφαρμόζοντας την πρωτοποριακή δράση “Bench of Friendship”(Παγκάκια φιλίας), μέσω της οποίας εκπαιδεύει τις γιαγιάδες της Ζιμπάμπουε να παρέχουν, ως εργαζόμενες στον τομέα της δημόσιας υγείας, τεκμηριωμένη ψυχοθεραπεία (δηλαδή θεραπεία μέσω συζήτησης και όχι φαρμάκων) πάνω σε  ένα ξύλινο παγκάκι (https://www.friendshipbenchzimbabwe.org/).

Τα στοιχεία για την ψυχική υγεία που παρουσίασε ο καθηγητής κατά τη διάρκεια της ομιλίας του είναι συγκλονιστικά: «Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, περισσότερα από 300 εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από κατάθλιψη παγκοσμίως.

Η κατάθλιψη θεωρείται ως η κύρια αιτία αναπηρίας στον κόσμο προκαλώντας 800.000 αυτοκτονίες ετησίως, η πλειοψηφία των οποίων παρατηρείται στις αναπτυσσόμενες χώρες.  Κάθε 40 δευτερόλεπτα συμβαίνει και μια αυτοκτονία.

Στις χώρες με χαμηλό εισόδημα, όπως η Ζιμπάμπουε, πάνω από το 90% των ανθρώπων δεν έχουν πρόσβαση σε τεκμηριωμένες μορφές ψυχοθεραπείας ή σύγχρονα αντικαταθλιπτικά. Όσοι πάσχουν από κατάθλιψη έχουν ελάχιστες επιλογές λόγω της ανεπάρκειας επαγγελματιών ψυχικής υγείας. Στη Ζιμπάμπουε το 72% των ανθρώπων ζει σε συνθήκες ακραίας φτώχειας».

Ο Dixon Chibanda είναι ένας από τους 11 ψυχιάτρους που δραστηριοποιούνται  στη Ζιμπάμπουε –σε  μια χώρα με πληθυσμό άνω των 13 εκατομμυρίων. Τέτοιες στατιστικές δεν αποτελούν έκπληξη για την Υποσαχάρια Αφρική, όπου η αναλογία ψυχιάτρων/ψυχολόγων και πολιτών είναι ένας  για κάθε 1 εκατομμύριο, ενώ ορισμένες  χώρες δεν έχουν καν ψυχίατρο.

Το 2005 η κατάσταση στη Ζιμπάμπουε χειροτέρεψε με την επιχείρηση Murambatsvina («απομάκρυνση της βρωμιάς»), μια βίαιη κυβερνητική εκστρατεία  εκκαθάρισης των παραγκουπόλεων, η οποία άφησε άστεγους περίπου 700.000 ανθρώπους. Ο καθηγητής, που ήταν ο μοναδικός ψυχίατρος που εργαζόταν στον χώρο της δημόσιας υγείας, επισκέφθηκε τις κοινότητες μετά την εκστρατεία και διαπίστωσε εξαιρετικά υψηλά  ποσοστά ψυχικής διαταραχής. Και τότε αποφάσισε να αναλάβει δράση…

Ψυχοθεραπεία πάνω σε έναν «παγκάκι φιλίας»

Στα παραπάνω ήρθε να προστεθεί και η αυτοκτονία μιας νεαρής ασθενούς του  καθηγητή, η οποία  δυστυχώς, δεν μπόρεσε να φτάσει στο νοσοκομείο να βοηθηθεί από τον ίδιο γιατί δεν είχε χρήματα για το εισιτήριο του λεωφορείου. Ο Chibanda συνειδητοποίησε τότε την ανάγκη άμεσης διαχείρισης των ψυχικών διαταραχών μέσα στην ίδια κοινότητα αντί στην κλινική και επινόησε μια απίθανη λύση, την οποία ονόμασε “Bench of Friendship”(Παγκάκι φιλίας).

Το κόνσεπτ περιλάμβανε αρχικά την εκπαίδευση 14 ηλικιωμένων γυναικών σε τεκμηριωμένη ψυχοθεραπεία πάνω σε ένα ξύλινο παγκάκι, οι οποίες ανέλαβαν το ρόλο ψυχοθεραπευτή μέσα στις κοινότητες. «Δεν είμαστε συμβατικοί. Τα δωμάτια θεραπείας μας βρίσκονται σε εξωτερικούς χώρους κάτω από τα δέντρα και οι θεραπευτές μας είναι ηλικιωμένες γυναίκες της Ζιμπάμπουε. Αυτές οι γυναίκες είναι εργάτες υγείας της πόλης, που έχουν γίνει γνωστές ως «γιαγιάδες της κοινότητας»», αναφέρεται στο επίσημο σάιτ του προγράμματος.

Από το 2006, ο Chibanda και η ομάδα του έχουν εκπαιδεύσει πάνω από 400 γιαγιάδες, οι οποίες επιδίδονται σε δωρεάν τεκμηριωμένη ψυχοθεραπεία πάνω σε  ξύλινα παγκάκια, σε περισσότερες από 70 κοινότητες στη Ζιμπάμπουε.

«Η εκπαίδευση των γιαγιάδων χρειάζεται μόνο έξι μήνες  και η βοήθεια που εκείνες προσφέρουν είναι πιο αποτελεσματική ακόμη και από το Prozac», συμπληρώνει ο καθηγητής. Μόνο το 2017 το πρόγραμμα βοήθησε πάνω από 30.000 ανθρώπους στην περιοχή.  Ο καθηγητής πιστεύει πως η «φιλία στο παγκάκι» μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για κάθε κοινότητα, πόλη ή χώρα που ενδιαφέρεται να προσφέρει δωρεάν προσβάσιμες και εξαιρετικά αποτελεσματικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας στους κατοίκους της. Όπως ο ίδιος το θέτει : «φανταστείτε να μπορούσαμε να δημιουργήσουμε ένα παγκόσμιο δίκτυο τέτοιων γιαγιάδων σε κάθε μεγάλη πόλη του κόσμου». Αυτή τη στιγμή, μόνο στην  πρωτεύουσα της Ζιμπάμπουε, τη Harare είναι ενεργά 40 περίπου «παγκάκια φιλίας».

Ο καθηγητής εξηγεί πως το πρώτο βήμα αυτής της πρωτότυπης αυτής ψυχοθεραπείας είναι να πειστούν τα μέλη της κοινότητας να καθίσουν στο παγκάκι  παρέα με μια γιαγιά. Στην αρχή του προγράμματος  τα «παγκάκια φιλίας» συνδέονταν με τα κέντρα πρωτοβάθμιας υγειονομικής περίθαλψης και οι ασθενείς παραπέμπονταν  εκεί μόνο από τους νοσηλευτές και τους γιατρούς.

Πλέον, οι άνθρωποι παραπέμπονται από την κοινότητα, από το σχολείο, από το αστυνομικό τμήμα, από παντού. Η εκπαιδευμένη γιαγιά ενθαρρύνει όποιον καθίσει στο παγκάκι της να  μοιραστεί τη ιστορία του μαζί της. Στη συνέχεια αρχίζει να κάνει συγκεκριμένες ερωτήσεις όπως: Πώς είναι ο ύπνος του; Αν αισθάνεται πολύ ταραγμένος; Αν έχει σκεφτεί ποτέ να βάλει τέλος στη ζωή του; κ.ά.  Ανάλογα με τις απαντήσεις που λαμβάνουν οι γιαγιάδες διαμορφώνουν τη συνεδρία, ανιχνεύουν το βασικό πρόβλημα και υποδεικνύουν στους ασθενείς τρόπους να βρίσκουν μόνοι τους εφικτές και έγκαιρες λύσεις. Αν κάποιος απαντήσει  θετικά σε μια ερώτηση σχετικά με την αυτοκτονία, τότε η γιαγιά κάνει περισσότερες ερωτήσεις.

Αν στον δεύτερο γύρο ερωτήσεων συνεχιστεί η ροπή προς την αυτοκτονία, τότε το πρόσωπο αυτό παραπέμπεται σε μια άλλη, πιο έμπειρη γιαγιά. Εάν και η δεύτερη γιαγιά δεν μπορεί να βοηθήσει, τότε αναλαμβάνει  κλινικός ψυχολόγος ή ψυχίατρος. Σε ορισμένες περιπτώσεις, χρειάζονται επίσης φάρμακα που προφανώς δεν μπορούν να συνταγογραφηθούν από τις γιαγιάδες, όμως ο καθηγητής σημειώνει πως το ποσοστό όλων των ασθενών που περνούν στο επόμενο επίπεδο είναι μικρότερο από 5%. Η πλειοψηφία των περιστατικών άγχους ή κατάθλιψης  είναι διαχειρίσιμη από τις γιαγιάδες στο «παγκάκι φιλίας». «Τα άτομα επωφελούνται από τις ηλικιωμένες ψυχοθεραπεύτριες με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που επωφελούνται τα εγγόνια από τις γιαγιάδες τους», συμπληρώνει ο επιστήμονας.

«Παγκάκια φιλίας» και εκτός της Αφρικής

Η συγκεκριμένη ψυχοθεραπευτική μέθοδος έχει  περιγραφεί σε 50 επιστημονικές δημοσιεύσεις (https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2594719), έχει ελεγχθεί εμπειρικά και έχει επεκταθεί σε χώρες πέραν της Αφρικής, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, καθώς ένα κενό θεραπείας κοινών ψυχικών διαταραχών λόγω ανεπαρκούς αριθμού κλινικών ψυχολόγων και ψυχίατρων παρατηρείται παντού.  «Ακόμη και στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι ασθενείς μπορεί να περιμένουν μήνες για να δουν έναν κλινικό ψυχολόγο. Οι άνθρωποι μπορεί να διαπράξουν αυτοκτονία ενώ βρίσκονται σε λίστα αναμονής. Πρέπει λοιπόν να σκεφτούμε μοντέλα που να αξιοποιούν μέλη της ίδιας της κοινότητα, μη επαγγελματίες για να περιορίσουμε τα κενά θεραπείας», ισχυρίζεται ο καθηγητής.

Ένα τέτοιο είναι το «παγκάκι φιλίας» όπου οι ήπιες ψυχικές διαταραχές αντιμετωπίζονται επί τόπου πριν περάσουν σε ένα σοβαρότερο στάδιο. Ο Chibanda αναφέρει πως «παγάκια φιλίας» είναι λειτουργικά πλέον και στη Νέα Υόρκη και ειδικότερα στο Μπρονξ και στο Χάρλεμ. Μάλιστα, μόνο στη Ν. Υόρκη πέρσι 60.000 άνθρωποι κάθισαν σε «παγκάκια φιλίας» για να βοηθηθούν.

Η επιτυχία αυτής της ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης αποδίδεται στην μεγάλη ενσυναίσθηση που δείχνουν οι γιαγιάδες. Το πρόσωπο που έχει ανάγκη,  αισθάνεται ότι αλληλεπιδρά με έναν άνθρωπο που τον ακούει και τον νοιάζεται και όχι απλώς με έναν θεραπευτή που τον προσεγγίζει επαγγελματικά από έναν καναπέ. Οι ειδικοί του προγράμματος έχουν διαπιστώσει ότι οι καλύτεροι σύμβουλοι είναι εκείνοι που έχουν τις πιο ζωντανές εμπειρίες. Οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο, ακόμη και στον ανεπτυγμένο, νιώθουν μοναξιά, επιθυμούν την αποδοχή και την ανθρώπινη επαφή και μπορεί να προσέλθουν στο παγκάκι, ανεξάρτητα από το υπόβαθρό τους. Για αυτό και ο καθηγητής Chibanda κλείνοντας την 15λεπτη ομιλία του με στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών πρότεινε χαρακτηριστικά: «Ο ανθρώπινος πληθυσμός αναμένεται να αυξηθεί κατά 2 δις μέσα στα επόμενα 30 χρόνια. Ένα στα έξι άτομα θα είναι ηλικίας άνω των 65 ετών, οπότε είναι ευκαιρία να αξιοποιήσουμε τη συσσωρευμένη σοφία των ηλικιωμένων μέσα στις κοινότητες μας παγκοσμίως».

Picture credits: Falling Walls 2019

Rainer Kwiotek, Zeitenspiegel Friendship Bench

Πηγή: Falling Walls 2019