Η σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας στα 66 χρόνια λειτουργίας της Ελληνικής Υπηρεσίας του BBC

«Εδώ Λονδίνο» έλεγε η φωνή, που ακούστηκε για πρώτη φορά στα βραχέα, στα ελληνικά, από το Λονδίνο, στα τέλη του Σεπτεμβρίου 1939, λίγες ημέρες μετά την κήρυξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ήταν η ελληνική υπηρεσία του BBC, της οποίας η πορεία συμπορεύθηκε με την ιστορία της χώρας μας μέχρι τα τέλη Δεκεμβρίου 2005, οπότε καταργήθηκε.

Καθώς η Διεθνής Υπηρεσία του BBC χρηματοδοτείται από το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών, η λειτουργία των επί μέρους τμημάτων (σε όλες, σχεδόν, τις γλώσσες του κόσμου) συνυφαίνεται με τις πολιτικές και άλλες εξελίξεις.

Το 2005, λοιπόν, το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών έκρινε ότι η ακροαματικότητα, η γεωπολιτική θέση της Ελλάδας, πλέον, στο πολιτικό τοπίο και η ελευθερία των ΜΜΕ εντός της Ελλάδας, δεν δικαιολογούσαν συνέχιση της λειτουργίας της.

Η επιρροή του BBC

Τη σημασία, όμως, της λειτουργίας της ελληνικής υπηρεσίας του BBC, την επιρροή της στην ελληνική κοινωνία σε ταραγμένες εποχές, τη συμβολή της στο πολιτικό και ιστορικό πλαίσιο, αλλά και το αδιαμφισβήτητο παράδειγμά της στην τήρηση της δημοσιογραφικής δεοντολογίας, ανέπτυξαν σε ημερίδα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι, άνθρωποι του BBC -Έλληνες και ξένοι.

Την ημερίδα διοργάνωσε η Ερευνητική Μονάδα για την Τεκμηρίωση και Μελέτη της Ιστορίας του Ελληνικού Τύπου (ΕΤΜΙΕΤ) και το Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας (ΚΕΝΙ) του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.

Η ημερίδα, προς τιμήν των 66 χρόνων λειτουργίας της, είχε ως θέμα «Εθνική Οπτικοακουστική Μνήμη και η Ελληνική Υπηρεσία του BBC, 1939-2005».

Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος

Στη διάρκεια της Κατοχής, η ακρόαση της ελληνικής υπηρεσίας του BBC ήταν αξιόποινη πράξη.

Υπήρξαν περιπτώσεις ανθρώπων που εκτελέσθηκαν από τους Γερμανούς με μοναδική κατηγορία ότι άκουγαν την ελληνική υπηρεσία του BBC.

Για το ίδιο το BBC, η πρόκληση ήταν αν θα μεταδίδονται μόνον οι νίκες των συμμάχων, ώστε να ενισχύεται το ηθικό των στρατιωτών ή αν θα μεταδίδονται και οι νίκες των κατοχικών δυνάμεων, ώστε να υπάρχει πλήρης ενημέρωση.

Τελικά, επικράτησε η ακρογωνιαία αρχή του BBC για αντικειμενική και αδέσμευτη ενημέρωση.

Ψυχρός Πόλεμος – Κυπριακό

Όταν τελείωσε ο Β’ΠΠ συζητήθηκε για πρώτη φορά το ενδεχόμενο κατάργησης των ξενόγλωσσων υπηρεσιών.

Όμως, επικράτησε η άποψη ότι η ύπαρξη κρατών χωρίς δημοκρατική διακυβέρνηση δημιουργούσε την ανάγκη μιας αντικειμενικής φωνής, που θα βοηθούσε στην ευρύτερη κατανόηση της κατάστασης εντός των χωρών.

Η ελληνική υπηρεσία πέρασε την πρώτη, μεγάλη κρίση της, όταν ξεκίνησε ο απελευθερωτικός αγώνας στην Κύπρο το 1955.

Ήταν ένα σοβαρό θέμα, τόσο για τη Βρετανία, όσο και για τον Ελληνισμό στο σύνολό του.

Σημειώθηκαν συγκρούσεις με τη διεύθυνση του BBC, όταν συνεργάτες της ελληνικής υπηρεσίας αρνήθηκαν να χρησιμοποιήσουν τον όρο «τρομοκράτες» για τους αγωνιστές της ΕΟΚΑ ή να αναμεταδώσουν μειωτικούς χαρακτηρισμούς για τον Μακάριο.

Τελικά, η διοίκηση του BBC παραδέχτηκε ότι δημοσιογράφοι ελληνικής καταγωγής δεν θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν ορολογία που ενδεχομένως χρησιμοποιούσαν Βρετανοί συνάδελφοί τους, προκειμένου να τηρηθεί η αρχή της αντικειμενικότητας.

Δικτατορία (1967-1974)

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, η ακροαματικότητα της υπηρεσίας ήταν χαμηλή, καθώς δεν υπήρχε κάποια σοβαρή πολιτική κρίση.

Οι συνθήκες άλλαξαν αίφνης με την επιβολή της δικτατορίας στις 21 Απριλίου 1967. Στα γραφεία της ελληνικής υπηρεσίας έγιναν την περίοδο εκείνη ιστορικές συσκέψεις.

Κύριο ζήτημα ήταν πώς θα τηρηθεί η αρχή της αντικειμενικότητας, χωρίς οι εκπομπές να πάρουν επιθετικό χαρακτήρα κατά της χούντας ή πολύ ευνοϊκό υπέρ της αντίστασης.

Τελικά, επικράτησε η άποψη ότι η αντικειμενικότητα είναι μεν απαραβίαστη, όμως όταν πρόκειται για καθεστώτα που καταργούν τις στοιχειώδεις ατομικές και πολιτικές ελευθερίες, τότε δεν μπορεί σαφώς να δοθεί η εντύπωση ότι το BBC επαινεί ή δικαιολογεί αντιδημοκρατικές και ανελεύθερες ενέργειες.

Η ακροαματικότητα της υπηρεσίας έφθασε, σύμφωνα με ανεπίσημες στατιστικές, στο 70% των Ελλήνων που άκουγαν τότε ραδιόφωνο.

Η δημοφιλία και κατ’ επέκταση η ισχύς της ελληνικής υπηρεσίας του BBC (όπως και της Deutche Welle) ήταν εξαιρετικά υψηλή.

O πρώην διευθυντής της υπηρεσίας και πρώην διευθυντής του τμήματος Ν. Ευρώπης BBC, Παύλος Ναθαναήλ, αφηγήθηκε μια εύγλωττη ιστορία για το κύρος τότε του BBC στην ελληνική κοινωνία:

Στα γεγονότα της Νομικής το 1973 ο Γιάννης Κουτσοχέρας, που έμενε κοντά, όταν έμαθε ότι η Αστυνομία κακομεταχειριζόταν φοιτητές, έσπευσε στη Νομική ελπίζοντας ότι θα σταματούσε την Αστυνομία.

Τελικά, ένας αστυνομικός τον χτύπησε τόσο άσχημα, ώστε έχασε το ένα του μάτι. Η πληροφορία έφθασε αμέσως στο ελληνικό τμήμα του BBC από την Αμαλία Φλέμινγκ.

Το BBC μετέδωσε άμεσα το συμβάν και η Αστυνομία σταμάτησε να χτυπά τον Γ. Κουτσοχέρα, που μεταπολιτευτικά έλεγε στον Π. Ναθαναήλ: «Μου έσωσες το μάτι…».

Λίγες ημέρες αργότερα, τον Νοέμβριο 1973, οι νέοι και οι νέες που είχαν κλεισθεί στο Πολυτεχνείο απευθύνθηκαν μέσα από τον αυτοσχέδιο ραδιοσταθμό τους προς τις ελληνικές υπηρεσίες του BBC και της Deutche Welle, ζητώντας τη βοήθειά τους.

Μεταπολίτευση

Με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, τα ΜΜΕ απελευθερώθηκαν στην Ελλάδα.

Η ελληνική υπηρεσία στράφηκε σε ειδικές εκπομπές. Επικεντρώθηκε σε παραγωγές με επιστημονικά, ιστορικά, οικονομικά, καλλιτεχνικά, αθλητικά θέματα.

Ξεκίνησε η συνεργασία με την ΕΡΤ (με πρώτη την εκπομπή «Στις Όχθες του Τάμεση») και στη συνέχεια ξεκίνησε η συνεργασία με πολλούς ραδιοφωνικούς σταθμούς, πλέον στα ερτζιανά.

Ορόσημο την περίοδο εκείνη, δεκαετία 1990, ήταν το σεμινάριο που οργάνωσε η ελληνική υπηρεσία για 30 Έλληνες δημοσιογράφους και ραδιοφωνικούς παραγωγούς στη Μυτιλήνη. Το σεμινάριο αυτό το έναυσμα για να λειτουργήσει το 1989 η ΕΡΤ Αιγαίου.

Ακολούθησε το άνοιγμα στην Κύπρο, που ήταν δύσκολο αρχικά, καθώς για την Κύπρο το BBC δεν σήμαινε τη φωνή της Ελευθερίας ή της Δημοκρατίας. Οι μνήμες της βρετανικής κατοχής και του απελευθερωτικού αγώνα ήταν ακόμη νωπές.

Όμως, οι άνθρωποι του ελληνικού τμήματος του BBC κατάφεραν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των Κυπρίων. Η υπηρεσία απέκτησε ευρύ ακροατήριο, έγιναν επιμορφωτικά σεμινάρια και η προσπάθεια ευοδώθηκε.

Το αρχείο της ελληνικής υπηρεσίας του BBC

Η αρχειοθέτηση του υλικού της ελληνικής υπηρεσίας του BBC ξεκίνησε στα τέλη του 20ου αι. Το 1989, το τμήμα έκλεισε τα 60 χρόνια λειτουργίας του και ο τότε διευθυντής Μπάμπης Μεταξάς σκέφθηκε η επέτειος να εορτασθεί με τη μετάδοση κάθε εβδομάδα ενός προγράμματος 5-6 λεπτών, βασισμένου στα αρχεία της υπηρεσίας.

Τα πρώτα θέματα, όπως περιγράφει σε επιστολή της το παλιό στέλεχος της υπηρεσίας, Δόξα Σιδηροπούλου, ήταν προφανή: Η επέτειος της κατάληψης της Αθήνας από τους Γερμανούς, η επέτειος της Απελευθέρωσης, η επέτειος της υπογραφής της Συμφωνίας της Ζυρίχης για την Κύπρο, το πραξικόπημα στην Ελλάδα, το πραξικόπημα στην Κύπρο, το Πολυτεχνείο…

Ορόσημα που το ελληνικό τμήμα είχε καλύψει όσο πιο αμερόληπτα ήταν δυνατόν. Για παράδειγμα, στο αφιέρωμα για το πραξικόπημα ακούγονται οι συνεντεύξεις πολιτικών, όπως ο Γιώργος Μαύρος, ο Κων/νος Μητσοτάκης, ο Γιάγκος Πεσματζόγλου κα.

Στη σειρά «Ελληνικές Πατρίδες στη Μικρά Ασία» έχουν διασωθεί συνεντεύξεις απλών ανθρώπων, που περιγράφουν τη ζωή στη Μ. Ασία και τον ξεριζωμό. Σε μια μεγάλη σειρά «Οι Άλλοι Έλληνες» έχουν διασωθεί οι αφηγήσεις ομογενών από τη ζωή στη ξενιτιά.

Όμως, όπως περιγράφει η κ. Σιδηροπούλου, στη συνέχεια -στο πλαίσιο της προσπάθειας αρχειοθέτησης του υλικού- διαπιστώθηκε ότι έλειπαν αρκετά σημαντικά προγράμματα. Κυρίως έλειπαν αυτούσιες συνεντεύξεις, από προγράμματα που είχαν βασισθεί σε πρωτογενές υλικό.

Το αρχείο, σε ψηφιακή μορφή, έχει πλέον παραδοθεί στη Βουλή των Ελλήνων. Συγχρόνως, είναι πολύ πιθανόν στο ίδιο το BBC να υπάρχουν σημαντικές από ιστορική άποψη ταινίες με μηνύματα και συνεντεύξεις του Γιώργου Σεφέρη, της Μελίνας Μερκούρη, του Μακάριου, του Γεωργίου Παπανδρέου κά.

Οι βασικές αρχές του BBC

Η σημασία της δεοντολογίας στο BBC, εν γένει, εκείνη την εποχή ήταν ένα θέμα που τονίσθηκε επανειλημμένως κατά τη διάρκεια της ημερίδας.

Βασική αρχή στο καταστατικό του BBC είναι, μεταξύ άλλων, ότι το εθνικό συμφέρον υπηρετείται καλύτερα, όταν η κοινή γνώμη ενημερώνεται όσο γίνεται πιο αντικειμενικά και διεξοδικά και όταν μπορεί να βασισθεί στην αντικειμενικότητα της πηγής, από την οποία ενημερώνεται.

Όσο πιο πλήρης είναι η εικόνα που αποκομίζει η κοινή γνώμη, τόσο πιο ενημερωμένοι και σοβαροί είναι στις εκτιμήσεις τους οι πολίτες και αυτό είναι προς όφελος της χώρας.

Η αντίληψη αυτή δοκιμάσθηκε αρκετές φορές, την περίοδο λειτουργίας της διεθνούς υπηρεσίας του BBC, ανέφεραν οι ομιλητές.

Ως παραδείγματα, αναφέρθηκαν τα γεγονότα στο Σουέζ (δεκαετίες 1950-1970), ο πόλεμος στα Φώκλαντς το 1982, ο βομβαρδισμός στη Λιβύη το 1986 κά.

Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1982 η κυβέρνηση Θάτσερ προσπάθησε να επέμβει στο BBC και ζήτησε να μεταδίδονται μόνον οι πληροφορίες που αφορούσαν τις ενέργειες του βρετανικού στρατού στα Φώκλαντς.

Το BBC αρνήθηκε και η Θάτσερ υποχώρησε. Λίγο νωρίτερα, κατά την περίοδο πρωθυπουργίας του Τζέϊμς Κάλαχαν (1976-1979), ο Βρετανός πρωθυπουργός είχε ζητήσει να δει τα ερωτήματα που θα του έθετε το BBC πριν από τη συνέντευξη για να προετοιμασθεί. Το BBC αρνήθηκε και ο Κάλαχαν υποχώρησε…

Η συνέπεια και η αποστασιοποίηση είναι δυο άλλες αρχές του καταστατικό του BBC που μνημονεύθηκαν. Σύμφωνα με αυτές, δουλειά του δημοσιογράφου είναι να παραθέτει όλα τα στοιχεία που συναπαρτίζουν ένα θέμα.

Για τα ερωτήματα, που ευλόγως μπορεί να δημιουργηθούν, ο πολίτης θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να ψάξει και να βρει πληροφορίες.

Η πραγματικότητα είναι πολύπλευρη και τα ερωτήματα που θέτει η ενημέρωση έχουν ως στόχο να βάλουν τον πολίτη να σκεφθεί και να αποφασίσει μόνος του ποια ακριβώς θα είναι η θέση του, σημειώθηκε από τους ανθρώπους της ελληνικής υπηρεσίας του BBC.