Τα «απόρρητα» αρχεία για τις θαλάσσιες ζώνες – Ο ρόλος της Λιβύης, η αδράνεια της Ελλάδας, η τουρκική «εισβολή»

Τον Σεπτέμβριο του 2004 και τον Μάιο του 2005, η Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου (National Oil Corporation – NOC) του καθεστώτος του Μουαμάρ Καντάφι στη Λιβύη προχώρησε σε δύο κύκλους παραχωρήσεων για την εξερεύνηση και την εκμετάλλευση χερσαίων και υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων. Οι προκηρύξεις συνοδεύονταν από χάρτη παραχωρήσεων στον οποίο περιλαμβανόταν αρίθμηση οικοπέδων τα οποία έφθαναν μέχρι τη Γαύδο και την Κρήτη, βορείως της μέσης γραμμής Ελλάδας – Λιβύης, άρα εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας.

Η Αθήνα προχώρησε, τον Οκτώβριο του 2004, στην επίδοση ρηματικής διακοίνωσης προς την Τρίπολη, η οποία δεν απαντήθηκε. Πτυχές της υπόθεσης είχαν δημοσιοποιηθεί σε δημοσίευμα της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία» στις 15 Μαρτίου 2006, με τίτλο «Ο ύπνος της Ελλάδος οδήγησε τη Λιβύη στη Γαύδο», το οποίο όπως ήταν αναμενόμενο είχε προκαλέσει εντονότατο ενδιαφέρον και αντιδράσεις. Υπό το φως δε των σημερινών εξελίξεων και την υπογραφή, στις 27 Νοεμβρίου, του Μνημονίου Συναντίληψης Τουρκίας – Λιβύης επί των Θαλασσίων Δικαιοδοσιών στη Μεσόγειο, τα γεγονότα εκείνης της περιόδου αποκτούν βαθύτερη σημασία.

Το έγγραφο-φωτιά από το 2006

Περίπου έναν μήνα αργότερα, στις 25 Απριλίου 2006, ο πρέσβης ε.τ. σήμερα Γιώργος Σαββαΐδης, ο οποίος είχε τότε μόλις αναλάβει καθήκοντα συμβούλου επί Πολιτικών και Στρατιωτικών Υποθέσεων της νέας υπουργού Εξωτερικών Ντόρας Μπακογιάννη (είχε διαδεχθεί στη θέση αυτή τον Πέτρο Μολυβιάτη στην κυβέρνηση του πρωθυπουργού Κώστα Καραμανλή), επέδωσε στη νέα ένοικο του νεοκλασικού κτιρίου της Βασιλίσσης Σοφίας απόρρητο σημείωμα με θέμα «Οριοθέτηση Θαλασσίων Ζωνών με τη Λιβύη και την Αίγυπτο».

Σύμφωνα με τις αποκλειστικές πληροφορίες του «Βήματος», σε αυτό το σημείωμα ο πολύπειρος πρέσβης είχε αρχικώς περιγράψει την αδράνεια στην οποία είχαν περιπέσει οι σχετικές συζητήσεις για οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών με όμορες χώρες λόγω και της σφοδρής αντιπαράθεσης με την Τουρκία για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου από τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Αναφερόταν επίσης στην άμεση ανάγκη η οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών με όμορες, πλην Τουρκίας, χώρες να αναχθεί σε στρατηγικό στόχο και να υποστηριχθεί με αποφασιστικότητα, ακόμη και κατασταλτικά εφόσον αυτό κρινόταν αναγκαίο, και από τις Ενοπλες Δυνάμεις.

Σημειώνεται ότι ο κ. Σαββαΐδης συμμετείχε τη δεκαετία του 1970 στις προπαρασκευτικές συνομιλίες στο Καράκας της Βενεζουέλας επί της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας που υπεγράφη τελικά το 1982 στο Μοντέγκο Μπέι της Τζαμάικας. Η τότε υπουργός Εξωτερικών μελέτησε το έγγραφο και ήταν αυτή που έδωσε το «πράσινο φως» για να ξεκινήσουν οι συνομιλίες όχι μόνο με την Αίγυπτο και τη Λιβύη έναν χρόνο αργότερα, το 2007, αλλά και με την Αλβανία για την οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών.

Ενταση με τη Λιβύη από το 1973

Στο σημείωμα Σαββαΐδη γινόταν εκτενής αναφορά στο ιστορικό των σχέσεων Ελλάδας – Λιβύης αναφορικά με τις θαλάσσιες ζώνες, όπως επίσης και στο ιστορικό των σχέσεων Ελλάδας – Αιγύπτου για το ίδιο θέμα. Η δε πρόσφατη απόφαση της διεθνώς αναγνωρισμένης κυβέρνησης (GNA) της Λιβύης υπό τον Φαγέζ αλ Σαράζ να υπογράψει το Μνημόνιο Συναντίληψης (MoU) με την Αγκυρα προσθέτει απλώς ακόμη έναν κρίκο σε μία πολύχρονη τεταμένη σχέση μεταξύ Αθήνας και Τρίπολης στο ζήτημα των θαλασσίων ζωνών στη Μεσόγειο, καθώς οι διαφορές προσέγγισης είναι βαθιές και αναλλοίωτες στον χρόνο.

Η ιστορία ξεκινά από το 1973, όταν στην Αθήνα κυβερνούσε ακόμη η χούντα των συνταγματαρχών. Συγκεκριμένα, με ρηματική διακοίνωση με ημερομηνία 19 Οκτωβρίου 1973 (βρίσκεται στη διάθεση του «Βήματος»), η Λιβύη ενημέρωνε ότι «κλείνει» τον Κόλπο της Σύρτης με μία ευθεία γραμμή 306 ναυτικών μιλίων(!) και διεκδικούσε τα εν λόγω ύδατα ως «εσωτερικά». Επικαλούνταν δε λόγους ασφαλείας και ιστορικούς τίτλους. Η Ελλάδα δεν αναγνώρισε ποτέ την κίνηση αυτή και μάλιστα απέστειλε στις 22 Φεβρουαρίου 1974 δική της ρηματική διακοίνωση με την οποία εξέφραζε τη διαμαρτυρία της. Ανάλογη στάση μη αναγνώρισης τήρησαν και άλλες χώρες, μεταξύ άλλων οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Γαλλία, η Γερμανία και η Ισπανία, αλλά αργότερα και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα, σήμερα Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ).

Διαβάστε επίσης: Προκαλεί ο Ακάρ : Δείγμα αδυναμίας της Ελλάδας η απέλαση του πρέσβη της Λιβύης

Μεταξύ της πρώτης (Οκτώβριος 2004) και της δεύτερης (Μάιος 2005) προκήρυξης γύρων παραχωρήσεων για έρευνες και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων, το καθεστώς Καντάφι είχε προχωρήσει σε άλλη μία κίνηση που ενόχλησε την Αθήνα. Στις 24 Φεβρουαρίου 2005, η Τρίπολη αποφάσισε να θεσπίσει «Ζώνη Προστασίας της Αλιείας» συνολικού εύρους 62 ναυτικών μιλίων, η οποία μετρούσε από το εξωτερικό όριο των χωρικών υδάτων.

Με δεδομένο ότι η Λιβύη «είχε κλείσει» τον Κόλπο της Σύρτης, η παραχάραξη ήταν κάτι παραπάνω από σαφής. Ο τότε υφυπουργός Εξωτερικών Γιάννης Βαληνάκης έθεσε επανειλημμένως τα ζητήματα αυτά προς τη λιβυκή πλευρά, χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα. Οταν δε η Τρίπολη διευκρίνισε τις γεωγραφικές συντεταγμένες της αλιευτικής ζώνης, τότε κατέστη σαφές ότι το εξωτερικό της όριο έβαινε πέραν της μέσης γραμμής Ελλάδας – Λιβύης, νοτίως της Γαύδου. Η Τρίπολη αγνόησε και το σχετικό διάβημα της τότε ΕΟΚ (21 Δεκεμβρίου 2005), απορρίπτοντας τα περί μέσης γραμμής.

Η συμπόρευση Αγκυρας – Τρίπολης

Είναι σαφές ότι σε πολλά σημεία οι απόψεις της Λιβύης με την Τουρκία αναφορικά με το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας ταυτίζονται. Αυτό κατέστη σαφές και στους τέσσερις γύρους διαπραγματεύσεων Ελλάδας – Λιβύης που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο 2007-2011. Ο πρέσβης Σαββαΐδης ήταν ο επικεφαλής της ελληνικής διαπραγματευτικής ομάδας και, όπως επισημαίνει, πολλές από τις δυσκολίες διαπραγμάτευσης με την Τρίπολη προκύπτουν από το γεγονός ότι η Λιβύη έχει μεν υπογράψει τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), αλλά έχει επικαλεστεί διάφορα προσχήματα για να μην την κυρώσει.

Η συμπόρευση Αγκυρας – Τρίπολης σε ζητήματα όπως η επιδίωξη εξαιρέσεων στην αναγνώριση πλήρων δικαιωμάτων στις θαλάσσιες ζώνες ορισμένων ελληνικών νησιών είτε στο Νότιο Ιόνιο είτε, βέβαια, νοτίως της Κρήτης είναι εμφανής. Κατά τον έλληνα τότε διαπραγματευτή, η Τρίπολη είχε εμμέσως προτείνει (με κατάθεση εναλλακτικών χαρτών) να εγκαταλείψει το παράνομο «κλείσιμο» του Κόλπου της Σύρτης, αν η Αθήνα δεχόταν «εκπτώσεις» στην επήρεια νησιών. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν έγινε δεκτό, διά στόματος Σαββαΐδη, για έναν πολύ απλό λόγο: ότι μία παραχώρηση θα μπορούσε να αποτελέσει αρνητικό τετελεσμένο σε μία μελλοντική οριοθέτηση με άλλη χώρα.

Οι «νίκες» στη Χάγη και οι καθυστερήσεις με την Ιταλία

Η Λιβύη έχει βγει δύο φορές κερδισμένη από την προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Πρόκειται για τις οριοθετήσεις της με την Τυνησία και τη Μάλτα. Ωστόσο, δεν έχει προχωρήσει σε κάτι ανάλογο ούτε με την Ελλάδα ούτε με την Ιταλία, η οποία μάλιστα θίγεται ακόμη περισσότερο από το «κλείσιμο» του Κόλπου της Σύρτης. Υπενθυμίζεται συναφώς ότι η Ελλάδα και η Ιταλία έχουν υπογράψει από το 1977 συμφωνία οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας η οποία, λόγω ιταλικής αμφιθυμίας αλλά και αδιανόητης καθυστέρησης επί υπουργίας Νίκου Κοτζιά, δεν αναθεωρήθηκε όταν οι συνθήκες το ευνοούσαν (το 2015) για να μετατραπεί σε συμφωνία πολλαπλού ορίου, παρά το γεγονός ότι όλα ήταν έτοιμα. Θα πρέπει πάντως να υπογραμμιστεί ότι η αγωνία της Αθήνας, κατά τη δεκαετία του 1970, να επιτύχει συμφωνίες οριοθέτησης ως απάντηση στις τουρκικές αξιώσεις είχε ως αποτέλεσμα το καταληκτικό όριο της ελληνοϊταλικής συμφωνίας προς τον Νότο να απέχει πέραν του δέοντος (περίπου 25 ναυτικά μίλια) από το τριεθνές σημείο με τη Λιβύη, όταν κατ’ αντιδιαστολή η ίδια απόσταση στη συμφωνία Ελλάδας – Αλβανίας είναι μόλις 800 μέτρα από το τριεθνές σημείο με την Ιταλία.

Η «αμφίθυμη» Αίγυπτος και το Καστελλόριζο

Οι πρώτες διερευνητικές συνομιλίες με το Κάιρο για οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας ξεκίνησαν επί δικτατορίας, το 1974. Εγιναν δύο γύροι συνομιλιών, το 1974 και το 1975, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Ηταν από τότε εμφανές ότι η Αίγυπτος, μία χώρα που έχει δεχθεί την υποχρεωτική δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, δεν ήταν πραγματικά αποφασισμένη να προχωρήσει σε μία κίνηση που αναμφίβολα θα έβαζε σε σοβαρή δοκιμασία τις σχέσεις της με την Τουρκία, οριοθετώντας με την Ελλάδα, σε αντίθεση με την αποδοχή οριοθέτησης με την Κύπρο το 2003.

O πρόεδρος της Αιγύπτου Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι είχε μιλήσει με πολύ σκληρή γλώσσα εναντίον του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν τον Οκτώβριο του 2018. Ουδεμία αλλαγή όμως σημειώθηκε στην αιγυπτιακή στάση
Ο βασικότερος λόγος είναι ότι το Κάιρο δεν θέλει να αναγνωρίσει πλήρη δικαιώματα σε θαλάσσιες ζώνες στο νησιωτικό σύμπλεγμα του Καστελλορίζου. Αυτό είναι ένα πάγιο αιγυπτιακό επιχείρημα και η Αγκυρα, όπως φάνηκε και από την πρόσφατη κατάθεση, με ημερομηνία 13 Νοεμβρίου 2019, επιστολής στα Ηνωμένα Εθνη από τον Μόνιμο Αντιπρόσωπο της Τουρκίας στον Οργανισμό, τον Φεριντούν Σινιρλίογλου (πρόκειται για έναν από τους εμπειρότερους τούρκους διπλωμάτες και επί χρόνια συνομιλητή της ελληνικής πλευράς στο πλαίσιο των διερευνητικών επαφών), επιδιώκει να το εκμεταλλευθεί.

Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι

Στην επιστολή Σινιρλίογλου η Αγκυρα καταθέτει για πρώτη φορά συντεταγμένες σε σχέση με μία χώρα της Ανατολικής Μεσογείου και δεν είναι τυχαίο ότι το κάνει αναφορικά με την Αίγυπτο. Ουσιαστικά, η Τουρκία, αγνοώντας πλήρως κάθε επήρεια του Καστελλορίζου πέραν των 12 ναυτικών μιλίων, ενώνει κατά τη δική της άποψη τις δικές της θαλάσσιες ζώνες (υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ) με αυτές της Αιγύπτου και εμφανίζει τη δεύτερη ως κερδισμένη από αυτό το σενάριο – κάτι το οποίο πράττει και σε σχέση με τη Λιβύη με βάση το υπογραφέν MoU.

Εσβησαν από τον χάρτη το Καστελλόριζο

Η ομάδα Σαββαΐδη πραγματοποίησε τέσσερις γύρους διαπραγματεύσεων με την Αίγυπτο, αλλά η αμφιθυμία του Καΐρου δεν μεταβλήθηκε. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι σε μία από τις πρώτες συναντήσεις, ορισμένοι αιγύπτιοι αξιωματούχοι είχαν αναρωτηθεί αν υπάρχει καν αντικείμενο προς οριοθέτηση, προτού αποφασίσουν να εμπλακούν σε πιο ουσιαστικές συζητήσεις! Σύμφωνα με ανθρώπους που έχουν συνομιλήσει επί μακρόν με την αιγυπτιακή πλευρά, στελέχη του πυρήνα του υπουργείου Εξωτερικών στο Κάιρο λειτουργούν ανασχετικά ακόμη και αν η ηγεσία της χώρας βρίσκεται «στα μαχαίρια» με την Αγκυρα και όχι σε αγαστή σύμπνοια, όπως είχε συμβεί για σύντομο χρονικό διάστημα μετά την πτώση Μουμπάρακ και την ανάληψη της ηγεσίας από τους Αδελφούς Μουσουλμάνους και τον Μοχάμεντ Μόρσι. Εκείνη δε την περίοδο (2012-2013), το Κάιρο είχε φθάσει, σύμφωνα με διπλωματικές πηγές, στο σημείο να προτείνει (στα μέσα του 2013) ακόμη και τριμερείς συνομιλίες Ελλάδας – Αιγύπτου – Τουρκίας για οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών στην Ανατολική Μεσόγειο.

Είναι δε χαρακτηριστικό ότι ανάλογη ιδέα περί τριμερούς συνεννόησης Αθηνών – Καΐρου – Αγκυρας είχε προτείνει στις αρχές του 2014, μετά δηλαδή την πτώση των Αδελφών Μουσουλμάνων από την εξουσία, ο τότε μεταβατικός πρόεδρος Αντλί Μανσούρ στον πρώην πρωθυπουργό Αντώνη Σαμαρά, λαμβάνοντας φυσικά αρνητική απάντηση. Ενδιαμέσως δε, στις 30 Δεκεμβρίου 2013, το υπουργείο Πετρελαίου της Αιγύπτου και συγκεκριμένα η Αιγυπτιακή Εταιρεία Φυσικού Αερίου (EGAS) είχε προχωρήσει στην προκήρυξη γύρου έρευνας και εκμετάλλευσης συνολικά επτά οικοπέδων στη Μεσόγειο και στο Δέλτα του Νείλου, εκ των οποίων δύο βρίσκονταν σε περιοχή που «κούμπωνε» με οικόπεδα που έχει προκηρύξει παλαιότερα η Αγκυρα στην Ανατολική Μεσόγειο, «σβήνοντας» ουσιαστικά από τον χάρτη το Καστελλόριζο.

Οι δισταγμοί και για νησίδες στην Κρήτη

Οπως «Το Βήμα» πληροφορείται, , ο πρόεδρος της Αιγύπτου Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι, που ανέτρεψε τον Μόρσι, είχε μιλήσει με πολύ σκληρή γλώσσα εναντίον του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στο πλαίσιο της τριμερούς Συνόδου Κορυφής Ελλάδας – Κύπρου – Αιγύπτου στην Ελούντα της Κρήτης, τον Οκτώβριο του 2018. Ουδεμία αλλαγή όμως σημειώθηκε στην αιγυπτιακή στάση.

Ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Νίκος Κοτζιάς είχε μεταβεί πολλάκις στο Κάιρο με σκοπό την εξεύρεση λύσης επί του θέματος των θαλασσίων ζωνών. Οι ιδέες του όμως περί μερικής οριοθετήσεως, με την οποία ουσιαστικά η Ελλάδα θα αναγνώριζε ειδικές περιστάσεις στην Ανατολική Μεσόγειο καθώς θα άφηνε εκτός μιας συμφωνίας το σύμπλεγμα του Καστελλορίζου, δεν ευδοκίμησαν. Και τούτο διότι στις συνομιλίες ανέκυψαν κι άλλα προβλήματα που δεν ήταν και τόσο νέα: οι αιγυπτιακοί δισταγμοί δεν περιορίζονταν στο Καστελλόριζο αλλά και προς άλλες κατευθύνσεις, τόσο νοτιοανατολικά όσο και νοτιοδυτικά αυτού, προς νησίδες που βρίσκονται νοτίως της Κρήτης!

Φυσικά, η υπόθεση της μη αναγνώρισης ουδενός δικαιώματος στο Καστελλόριζο επί θαλασσίων ζωνών δεν είναι νέο ζήτημα και είναι απορίας άξιον για ποιον λόγο παρουσιάζεται ως τέτοιο στον δημόσιο διάλογο.

Σε απόρρητο τηλεγράφημα που είχε σταλεί από την ελληνική πρεσβεία στην Αγκυρα με ημερομηνία 16 Μαρτίου 2011 και οι λεπτομέρειές του είχαν παρουσιαστεί στο «Βήμα» («Η Αγκυρα θέλει το Καστελλόριζο “ιπτάμενο νησί”», 3 Απριλίου 2011), ο τότε πρέσβης της Ελλάδας στην τουρκική πρωτεύουσα Φώτης Ξύδας είχε ξεκάθαρα αναφέρει ότι κατά την επίδοση διαβήματός του στο τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών, με αφορμή την παρενόχληση του ιταλικού ερευνητικού σκάφους «OGS Explora» από τουρκική κορβέτα σε περιοχή εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας νοτίως της Καρπάθου και του Καστελλορίζου, ο συνομιλητής του είχε τονίσει ότι η υφαλοκρηπίδα περιορίζεται στα όρια των χωρικών του υδάτων. Ηταν τότε αρκετά «φρέσκια» η απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης για την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών Ρουμανίας και Ουκρανίας (3 Φεβρουαρίου 2009) και η ετυμηγορία του ότι η «Νήσος των Οφεων» (ανήκουσα στην Ουκρανία αλλά κοντά στις ρουμανικές ακτές) δεν έχει ούτε υφαλοκρηπίδα ούτε ΑΟΖ, αλλά μόνο χωρικά ύδατα.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΒΗΜΑ