Μύηση στη φιλοσοφία από ένα μεγάλο μαρξιστή του 20ου αιώνα

Ένα από τα βασικά νήματα της θεωρητικής διαδρομής του Λουί Αλτουσέρ ήταν η αναμέτρηση με το τι είναι η φιλοσοφία.

Όχι απλώς η μαρξιστική φιλοσοφία αλλά και η φιλοσοφία εν γένει. Δηλαδή, προσπάθησε να απαντήσει το ερώτημα τι είναι αυτό που ορίζει αυτή την ιδιαίτερη μορφή θεωρητικού στοχασμού, που μοιάζει ταυτόχρονα τόσο απομακρυσμένη από την πραγματική ζωή (το στερεότυπο του φιλοσόφου που στοχάζεται αποκομμένος από τον κόσμο) αλλά και τόσο οικεία (όπως δείχνουν και όλες οι χρήσεις της λέξης «φιλοσοφία» στην καθημερινή ζωή). Και παρότι η αφετηρία του ήταν να στοχαστεί τον ίδιο το δικό του ρόλο ως μαρξιστή φιλοσόφου, με αυτό τον τρόπο διαμόρφωσε μια από τις πρωτότυπες θεωρίες πάνω στο τι είναι η φιλοσοφία.

Το πιο ενδιαφέρον ήταν ο τρόπος που μετακινήθηκε από το ερώτημα τι είναι η φιλοσοφία, στο ερώτημα ποια είναι η πρακτική της φιλοσοφίας. Έτσι ενώ ξεκινά από μια αντίληψη της φιλοσοφίας και ειδικά της μαρξιστικής φιλοσοφίας ως «Θεωρίας της θεωρητικής πρακτικής», σύντομα κάνει μια αυτοκριτική στροφή ορίζοντας αρχικά τη φιλοσοφία ως πολιτική παρέμβαση στη θεωρία και τελικά ως «σε τελική ανάλυση ταξική πάλη στη θεωρία».

Σε εκείνη τη φάση ο Αλτουσέρ κάνει ακόμη μια στροφή και προσπαθεί να δει το ερώτημα μιας νέας πρακτικής της φιλοσοφίας, έναν νέον τρόπο του φιλοσοφείν που δεν θα υποστηρίζει τις σχέσεις εξουσίας και εκμετάλλευσης αλλά θα απελευθερώνει τη δυνατότητα των κυριαρχούμενων τάξεων να σκέφτονται με τις δικές τους δυνάμεις και να διεκδικούν τη χειραφέτησή τους.

Αυτήν ακριβώς τη φάση της ενασχόλησης με το ερώτημα μιας νέας πρακτικής της φιλοσοφίας αποτυπώνει το συγκεκριμένο χειρόγραφο του Αλτουσέρ. Ήδη από το 1975 ο Αλτουσέρ συλλαμβάνει την ιδέα αυτού του χειρογράφου που τελικά ολοκληρώνεται ανάμεσα στο 1977 και το 1978. Όμως, επιλέγει να μην το δημοσιεύσει, παρότι είναι ολοκληρωμένο και έτοιμο ουσιαστικά προς έκδοση, και τελικά θα δημοσιευτεί για πρώτη φορά στα γαλλικά το 2014.

Το ίδιο το χειρόγραφο συγκεφαλαιώνει μια ιδιαίτερα δημιουργική στιγμή στην εξέλιξη της σκέψης του Αλτουσέρ, που περιλαμβάνει το στοχασμό πάνω στα ζητήματα του κράτους και της ιδεολογίας, την προσπάθειά του για μια αριστερή κριτική στο επίσημο κομμουνιστικό κίνημα, αλλά και την επεξεργασία ενός «υλισμού της συνάντησης» σε τομή με κάθε μεταφυσική τελεολογία.

Το κείμενο έχει τη μορφή ενός εγχειριδίου φιλοσοφίας, αν και διαφέρει από τα παραδοσιακά συγγράμματα. Είναι γραμμένο με τρόπο σχετικά εύληπτο και κυρίως προσπαθεί να διερευνήσει την ίδια την ανάδυση της φιλοσοφίας ως ιδιαίτερης μορφής στοχασμού. Ο Αλτουσέρ συνδέει την εμφάνιση της φιλοσοφίας με την ανάδυση των επιστημών, στη συνάρθρωσή τους με τις ιδεολογίες και εντός κοινωνιών ταξικών. Γι’ αυτό το λόγο και θεωρεί ότι υπάρχει ένας στοιχείο που εξαρχής συνδέει την ιδεαλιστική φιλοσοφία, την «φιλοσοφία των φιλοσόφων», με την αναπαραγωγή των καταπιεστικών και εκμεταλλευτικών κοινωνικών σχέσεων. Αντίθετα, η υλιστική φιλοσοφία, δε είναι ένα άλλο φιλοσοφικό σύστημα, αλλά ένας άλλος τρόπος του φιλοσοφείν, μια άλλη πρακτική της φιλοσοφίας, που με τη σειρά της συνδέεται με την κεντρικών των πρακτικών στην κοινωνική ζωή, τον ίδιο τον πρακτικό της χαρακτήρα.

Αυτή η νέα πρακτική της φιλοσοφίας που για τον Αλτουσέρ δεν μπορεί παρά να συνδέεται με τον αγώνα για κοινωνική χειραφέτηση, δεν μπορεί να είναι υπόθεση μόνο κάποιων επαϊόντων. Το ερώτημα που θέτει είναι «αν υπάρχει “ένας άλλος τρόπος του φιλοσοφείν” από εκείνον των ιδεαλιστών καθηγητών, μια πρακτική της φιλοσοφίας η ποία όχι απλώς δεν αποσύρει τον φιλόσοφο από τον κόσμο αλλά τον τοποθετεί μέσα στον κόσμο και τον κάνει αδελφό με όλους τους ανθρώπους, αν λοιπόν υπάρχει μια πρακτική της φιλοσοφίας η οποία όχι μόνο δεν κομίζει εκ των άνω την Αλήθεια στους ανθρώπους με μια γλώσσα ακατανόητη στους εργαζόμενους, αλλά ξέρει να σωπαίνει και να μαθαίνει από τους ανθρώπους, από τις πρακτικές τους, από τα βάσανά τους και από τους αγώνες τους».

Βιβλίο απαιτητικό, αλλά και συνάμα ιδιαίτερα γοητευτικό, η «Μύηση…», που έρχεται στα ελληνικά σε εξαιρετική μετάφραση του Τάσου Μπέτζελου, δεν αφορά μόνο τους ανθρώπους που ενδιαφέρονται για το έργο του Αλτουσέρ ή τις συζητήσεις εντός της μαρξιστικής θεωρίας, αλλά και όποιον ενδιαφέρεται να δει τη φιλοσοφία με ένα διαφορετικό κριτικό τρόπο.

Louis Althusser, «Μύηση στη φιλοσοφία για τους μη φιλοσόφους», μετ. Τάσος Μπέτζελος, Αθήνα, Εκδόσεις Εκτός Γραμμής, 2019.