Οι δύσκολες ισορροπίες στη Μεσόγειο, ο East Med και οι ελληνικές πρωτοβουλίες

Η υπογραφή της αρχικής διακρατικής συμφωνίας για τον αγωγό East Med συμπίπτει με μια περίοδο ανακατατάξεων και έντονων συγκρούσεων και ανταγωνισμών στην ευρύτερη περιοχή.

Αρκεί να αναλογιστούμε ότι έχουμε τη νέα κλιμάκωση στον εμφύλιο πόλεμο στη Λιβύη που ταυτόχρονα αποτελεί και μια εντυπωσιακή αντιπαράθεση και των υποστηρικτών των αντιμαχόμενων πλευρών, την επιτάχυνση των διαδικασιών για την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην ευρύτερη περιοχή, την νέα κλιμάκωση της αντιπαράθεσης στο Ιράκ, ύστερα και από τις επιθέσεις των ΗΠΑ σε φιλοϊρανικές πολιτοφυλακές αλλά και τις επιθέσεις διαδηλωτών στην αμερικανική πρεσβεία στη Βαγδάτη, τις κοινές ναυτικές ασκήσεις Ιράν, Ρωσίας και Κίνας, την κλιμάκωση της προσπάθειας της Ρωσίας να διεκδικήσει ρόλο εγγυητή της σταθερότητας αλλά και την έντονη ταλάντευση των ΗΠΑ ανάμεσα στην απεμπλοκή και την κλιμάκωση της παρουσίας τους για να ανακόψουν τις ρωσικές πρωτοβουλίες, την ώρα που η Τουρκία υπό τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δείχνει να μη διστάζει να εμπλακεί σε συγκρούσεις για να κατοχυρώσει ένα ρόλο περιφερειακής δύναμης.

Το βάθεμα της τουρκικής εμπλοκής στη Λιβύη

Είναι σαφές ότι όχι μόνο σε επίπεδο ρητορικής αλλά και σε επίπεδο πρωτοβουλιών η Τουρκία έχει επιλέξει να διεκδικήσει έναν ρόλο περιφερειακής δύναμης με χαρακτηριστικά αυτονομίας έναντι των παραδοσιακών της συμμάχων.

Αυτό φάνηκε κατεξοχήν στον εμφύλιο της Συρίας όπου με την επιλογή να διεκδικήσει «ζώνη ασφάλειας» έδειξε να ότι απαιτεί όχι απλώς να ανακόψει την κουρδική απειλή αλλά και να έχει λόγο στην επόμενη μέρα. Βέβαια, αυτή τη στιγμή η Τουρκία μπορεί να κάνει «προβολές ισχύος» στη Συρία, όμως την ίδια στιγμή έχει να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο νέου προσφυγικού κινήματος από την Ιντλίμπ, όπου φαίνεται οι κυβερνητικές δυνάμεις με την υποστήριξη της Ρωσίας έχουν κλιμακώσει την πίεσή τους.

Παράλληλα, ήταν σε αυτό το φόντο της διεκδίκησης περιφερειακού ρόλου που πρέπει να δούμε και την κλιμάκωση της εμπλοκής στη Λιβύη, μια χώρα στην οποία, πέραν όλων των άλλων συνεχίζεται η αντιπαράθεση που διαπερνά σημαντικό μέρος της Μέσης Ανατολής αλλά και της Βόρειας Αφρικής ανάμεσα στις δυνάμεις που υποστηρίζουν μια λογική ανάλογη με αυτή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, στη συγκεκριμένη περίπτωση την Τουρκία και το Κατάρ, και τις δυνάμεις που αντιτίθενται, κυρίως τις πιο συντηρητικές εκδοχές Ισλάμ που κατεξοχήν συνδέονται με την Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα.

Η Τουρκία επιμένει να κλιμακώνει την υποστήριξή στην διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση της Λιβύης στην Τρίπολη ελπίζοντας και ότι θα έχει ένα λόγο στη μεταπολεμική περίοδο αλλά και γιατί με αυτό τον τρόπο μπόρεσε να εξασφαλίσει το στα μάτια της πολύτιμο μνημόνιο συνεργασίας για την οριοθέτηση της ΑΟΖ.

Γι’ αυτό αποφάσισε να ενεργοποιήσει και να κυρώσει και από την Τουρκική Εθνοσυνέλευση το μνημόνιο αμυντικής συνεργασίας και να υποσχεθεί την αποστολή τουρκικών στρατευμάτων (την ώρα που έχει ήδη καταγγελθεί τόσο η δράση μιας τουρκικών συμφερόντων μισθοφορικής εταιρείας στη Λιβύη αλλά και η τουρκική διευκόλυνση στη μετακίνηση ενόπλων από τις φιλοτουρκικές ένοπλες συριακές ομάδες προς τη Λιβύη).

Πάντως παρότι στα ζητήματα που αφορούσαν την εμπλοκή της Τουρκίας στη Συρία ο Ερντογάν μπορούσε να στηρίζεται και στις ψήφους της αντιπολίτευσης (πλην φυσικά του αριστερού φιλοκουρδικού HDP), αυτή τη φορά η απόφαση για την αποστολή στρατευμάτων στη Λιβύη αποφασίστηκε μόνο από την κυβερνητική πλειοψηφία (το AKP και το εθνικιστικό MHP) ενώ τόσο το κεμαλικό CHP όσο και το «Καλό Κόμμα» της Μεράτ Ακσενέρ καταψήφισαν υποστηρίζοντας ότι η Τουρκία έπρεπε να δώσει έμφαση στην ειρηνευτική διαδικασία και όχι στο να πάρει θέση με τη μία πλευρά της σύγκρουσης στη Λιβύη.

Σε κάθε περίπτωση υπάρχει και ο κίνδυνος αυτή η κίνηση να φέρει τελικά την Τουρκία στη δύσκολη θέση. Παρότι ο τουρκικός υπολογισμός δείχνει να στηρίζεται και στην εκτίμηση ότι μέχρι τώρα ο στρατηγός Χαφτάρ δεν έχει καταφέρει να υλοποιήσει την απειλή του για κατάληψη της Τρίπολης κάτι που αφήνει ένα περιθώριο στην τουρκική πλευρά να πιστεύει ότι μπορεί να επηρεάσει τον τελικό συσχετισμό, εντούτοις η κλιμάκωση της ενίσχυσης προς τον Χαφτάρ το τελευταίο διάστημα (συμπεριλαμβανομένης της έμμεσης στήριξης από τη Γαλλία και τη Ρωσία αλλά τη διατήρηση διαύλων με τις ΗΠΑ), δείχνει ότι τα πράγματα μπορούν να γίνουν αρνητικά για την κυβέρνηση της Τρίπολης.

Σε μια τέτοια περίπτωση θα μπορούσε να διαμορφωθεί ένας ευρύτερος συνασπισμός δυνάμεων που θα πιέσουν για μια άλλη κατάσταση, ώστε να μην αποσταθεροποιηθεί παραπέρα η κατάσταση, με την Τουρκία να βρίσκεται ουσιαστικά με την πλευρά των ηττημένων. Πάντως, εάν ισχύουν οι προειδοποιήσεις ότι η Λιβύη θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μια νέα Συρία, ακριβώς στη βάση της εμπλοκής ξένων δυνάμεων με αντιμαχόμενα σχέδια, η Τουρκία έχει τον κίνδυνο να εμπλακεί και πάλι σε μια σύγκρουση με αβέβαιη προοπτική.

Εντάσεις και ανακατατάξεις στη Μέση Ανατολή

Οι εικόνες με τις επιθέσεις διαδηλωτών στην πρεσβεία των ΗΠΑ στη Βαγδάτη δεν θύμισαν μόνο εικόνες από την εισβολή και κατάληψη της αμερικανικής πρεσβείας στην Τεχεράνη 40 χρόνια και την ομηρία των διπλωματών. Υπενθύμισαν και τη δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι ΗΠΑ που από τη μια θέλουν να ανακόψουν την επιρροή του Ιράν στο Ιράκ αλλά και στην ευρύτερη περιοχή και από την άλλη είναι διαρκώς αντιμέτωπες με το γεγονός ότι οι φιλοϊρανικές δυνάμεις στο Ιράκ όχι μόνο έχουν πραγματική πολιτική απήχηση αλλά ήταν και κομβικές στην αντιμετώπιση του Ισλαμικού Κράτους στο Ιράκ.

Είναι και αυτό μια ένδειξη της περιπλοκότητας των συσχετισμών σε μια συγκυρία που δεν σφραγίζεται τόσο από τις εξελίξεις στη Συρία, καθώς εκεί ο συσχετισμός υπέρ της κυβέρνησης Άσαντ έχει πια κριθεί, όσο χρόνο και εάν πάρει η διαδικασία ειρήνευσης, όσο και από τις νέες μορφές που παίρνουν ευρύτεροι γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί.

Τα κοινά ναυτικά γυμνάσια Ιράν, Ρωσίας και Κίνας έδειξαν ότι οι ΗΠΑ έχουν πια να αντιμετωπίσουν έναν ευρύτερο συνασπισμό δυνάμεων και όχι ένα απομονωμένο Ιράν που θα μπορούσαν να αποσταθεροποιήσουν με τη στρατηγική της «μέγιστης πίεσης».

Την ίδια ώρα το Ισραήλ προσπαθεί, εν μέσω μιας βαθιάς πολιτικής κρίσης που οδηγεί στις τρίτες διαδοχικές εκλογές και με τον Μπενιαμίν Νετανιάχου αντιμέτωπο με βαριές κατηγορίες, να κινηθεί στο νέο τοπίο προχωρώντας σε διαπραγμάτευση με τη Χαμάς για ανακωχή στη Γάζα, την ώρα που διατηρεί ένα σταθερό δίαυλο επικοινωνίας με τη Ρωσία με σκοπό η τελευταία να εγγυηθεί ότι θα υπάρχει ένα όριο στην ιρανική παρουσία στη Συρία.

Σε κάθε περίπτωση η Μέση Ανατολή είναι σε μια μεταβατική περίοδο, έχοντας εκτός όλων των άλλων να αντιμετωπίσει και μεγάλα κύματα κοινωνικής δυσαρέσκειας. Όλα τα μέτωπα δείχνουν ανοιχτά, κάτι που θα μπορούσε να οδηγήσει σε νέες αντιπαραθέσεις, όμως και ταυτόχρονα όλες οι πλευρές δείχνουν να θέλουν να διατηρούν και παράθυρα ανοιχτά για διαπραγμάτευση και συμβιβασμό.

Από τις εξελίξεις στη Συρία, όπου όλες οι πλευρές πλέον ενδιαφέρονται περισσότερο για την μεταπολεμική ανοικοδόμηση και τις ευκαιρίες που ανοίγει, μέχρι την έναρξη έστω και άτυπων διαπραγματεύσεων για ειρηνευτική διαδικασία στην Υεμένη, τα παραδείγματα είναι αρκετά.

Η σύνθετη διπλωματία των αγωγών και του φυσικού αερίου

Σε αυτό το τοπίο είναι που πρέπει να δούμε τη σημασία των κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και των συγκρούσεων γύρω από αυτά.

Καταρχάς το φυσικό αέριο αποκτά ιδιαίτερη σημασία για μια Ευρώπη (και όχι μόνο) που επιδιώκει να κάνει τη μετάβαση από τον άνθρακα προς τις ΑΠΕ με ενδιάμεσο σταθμό τον υδρογονάνθρακα με τις σχετικά μικρότερες εκπομπές αέριων ρύπων. Έπειτα υπάρχει μια ευρύτερη πίεση και ανταγωνισμός για την ύπαρξη πολλαπλών και εναλλακτικών διαδρομών προς την Ευρώπη αλλά και τις διεθνείς αγορές.

Γύρω από τις ροές φυσικού αερίου στην Ευρώπη υπάρχει ένας ευρύτερος γεωπολιτικός ανταγωνισμός. Ειδικά οι ΗΠΑ επιμένουν στην ανακοπή της ευρωπαϊκής εξάρτησης από το ρωσικό φυσικό αέριο, προκρίνοντας βέβαια τις δικές τους εξαγωγές υγροποιημένου σχιστολιθικού αερίου, με αποκορύφωμα τις πρόσφατες αμερικανικές κυρώσεις κατά του αγωγού Nord Stream 2 που θα μεταφέρει ρωσικό αέριο στη Γερμανία, που προκάλεσαν την οργή του Βερολίνου.

Η Τουρκία έχει ήδη έναν κομβικό ρόλο στους αγωγούς εφόσον στο έδαφός της περνάει τόσο ο αγωγός Turk Stream που αποτελεί εναλλακτική διαδρομή για το ρωσικό φυσικό αέριο (μια που παρακάμπτει την Ουκρανία) όσο όμως και ο αγωγός TANAP που μεταφέρει φυσικό αέριο από το Αζερμπαϊτζάν που στη συνέχεια συνδέεται με τον αγωγό TAP που περνάει και από το ελληνικό έδαφος διαμορφώνοντας συνολικά τον Νότιο Διάδρομο Φυσικού Αερίου.

Την ίδια ώρα η ανακάλυψη μεγάλων κοιτασμάτων φυσικού αερίου από την Αίγυπτο, το Ισραήλ και την Κυπριακή Δημοκρατία μετέτρεψε την Νοτιοανατολική Μεσόγειο σε ένα κρίσιμο ενεργειακό πεδίο, που θα μπορούσε να προστεθεί στις επιλογές που έχουν σήμερα οι ευρωπαϊκές χώρες.

Αυτό μπορεί να εξηγήσει και την ιδιαίτερη επιμονή της Τουρκίας αφενός να αμφισβητήσει τα κυριαρχικά δικαιώματα της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΑΟΖ της, αφετέρου να κλιμακώσει τη στρατηγική της «Γαλάζιας Πατρίδας», δηλαδή τη δική της απαίτηση να έχει σημαντικό μερίδιο στα ενεργειακά αποθέματα στην ευρύτερη περιοχή, κίνηση που κλιμακώθηκε με την προσπάθεια δημιουργίας τετελεσμένου με τη συμφωνία με την κυβέρνηση της Τρίπολης για τη χάραξη ΑΟΖ.

Αυτό εξηγεί την προσπάθεια του Ισραήλ να χρησιμοποιήσει καταρχάς τα κοιτάσματα που μπορεί να εκμεταλλευτεί ως μοχλό για να αποκτήσει αναβαθμισμένες σχέσεις με γειτονικές χώρες και να γίνει και ενεργειακό παίκτης .

Αυτό, επίσης, εξηγεί τις προσπάθειες της Κυπριακής Δημοκρατίας να οικοδομήσει διεθνείς συνεργασίες για την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων που έχουν ήδη βρεθεί στα όριά της ΑΟΖ της.

Αυτό εξηγεί την προσπάθεια της Αιγύπτου να γίνει ενεργειακός κόμβος εκμεταλλευόμενη και το γεγονός ότι αυτή τη στιγμή διαθέτει και εγκαταστάσεις υγροποίησης του φυσικού αερίου που διευκολύνουν τις εξαγωγές. Και αυτό φυσικά εξηγεί και την προσπάθεια των ελληνικών κυβερνήσεων τα τελευταία χρόνια να εξασφαλίσουν τον εντοπισμό και την εκμετάλλευση τυχόν κοιτασμάτων στην περιοχή αλλά και να αποκρούσουν τις τουρκικές κινήσεις.

Η σημασία του East Med

Σε αυτό το τοπίο ο East Med έχει μια διπλή σημασία. Συμβολική-πολιτική και από την άλλη αμιγώς οικονομική.

Αυτή τη στιγμή, στο βαθμό που είμαστε ακόμη στη φάση των μελετών, κυριαρχεί ο πολιτικός συμβολισμός που αφορά την προβολή της συνεργασίας ανάμεσα στην Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ, με τη στήριξη της ΕΕ που άλλωστε χρηματοδοτεί και τις σχετικές μελέτες, εφόσον θεωρεί το έργο μεσοπρόθεσμα σημαντικό.

Άλλωστε, είναι αυτές που μελέτες που θα κρίνουν και την οικονομική βιωσιμότητα του έργου, καθώς σε αυτή τη φάση ο κύριος όγκος του φυσικού αερίου της Νοτιοανατολικής Μεσογείου θα εξάγεται με άλλες μορφές. Ενδεικτικές εδώ οι ανακοινώσεις των εταιρειών που εκμεταλλεύονται τα κοιτάσματα του Ισραήλ ότι θα προχωρήσουν σε εξαγωγές προς την Αίγυπτο, ή αντίστοιχες ανακοινώσεις εταιριών που συμμετέχουν στην εκμετάλλευση των κυπριακών κοιτασμάτων για χρήση των αιγυπτιακών εγκαταστάσεων υγροποίησης.

Η ίδια η κατασκευή του αγωγού East Med θα απαιτήσει πέραν της εξεύρεσης των αναγκαίων επενδυτικών κεφαλαίων και την επίλυση των τεχνικών προκλήσεων και την αντιμετώπιση των πολιτικών ζητημάτων που υπάρχουν, ξεκινώντας πρώτα και κύρια από τα ζητήματα που αφορούν τα όρια των υφαλοκρηπίδων και των ΑΟΖ αλλά και τα ζητήματα ευρύτερης συνεργασίας των χωρών που έχουν ενεργειακά κοιτάσματα στην περιοχή (για παράδειγμα το εάν θα υπάρξει και αιγυπτιακό ενδιαφέρον είναι κομβικό).

Αυτό εξηγεί και τον ελληνικό διπλωματικό πυρετό τόσο για την πανευρωπαϊκή στήριξη του έργου (οι ΗΠΑ με το East Med Act έχουν εκφράσει τη γενική στήριξή του) όσο και για τη οριοθέτηση της ΑΟΖ με την Αίγυπτο. Εξηγεί επίσης και τη σαφή ελληνική θέση απέναντι στις τουρκικές διεκδικήσεις ότι υπάρχει και ο δρόμος της Χάγης.