Ενα σκαρί για ταραγμένες θάλασσες

Αν η Ελλάδα ήταν καράβι, τότε το 2019 θα ήταν η άφιξη σε ένα απάνεμο λιμάνι έπειτα από μια δεκαετή τρικυμία. Το αγκυροβόλι θα ήταν όμως πρόσκαιρο γιατί το καράβι θα έπρεπε να συνεχίσει το ταξίδι και οι θάλασσες εκεί έξω προβλέπονταν ταραγμένες. Θα έχουν τη διορατικότητα και την ικανότητα ο καπετάνιος, οι αξιωματικοί και το πλήρωμα να αξιοποιήσουν τον χρόνο για να διορθώσουν τις ζημιές; Θα εξοπλίσουν το καράβι για τις δυσκολίες που έρχονται;

Πέρα από τις παρομοιώσεις. Το 2019 υπήρξε έτος σημαντικών εξελίξεων για την Ελλάδα. Τέλειωσε τυπικά, και εν μέρει ουσιαστικά, η δεκαετία της χρεοκοπίας 2010-2019. Οι ελληνικές κυβερνήσεις ανακτούν μεγαλύτερα περιθώρια επιλογών στη χάραξη της εθνικής πορείας μέσα στο πλαίσιο της ΕΕ ευτυχώς, παρά τις επίμονες απόπειρες της αντιμνημονιακής απάτης. Οι εκλογές του 2019 έφεραν μια ουσιαστική πολιτική αλλαγή βάζοντας τέλος στη διακυβέρνηση των ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ.

Εβαλαν τέλος σε μια περίοδο κατά την οποία η Ελλάδα απέφυγε τα χειρότερα, αλλά αθροιστικά γνώρισε μια πολιτική και θεσμική οπισθοδρόμηση, μια ακραία χρήση της δημαγωγίας και του διχασμού της κοινωνίας ως τρόπου διακυβέρνησης. Το εκλογικό σώμα οριστικοποίησε την αλλαγή, και σήμερα η κοινή γνώμη την επιβεβαιώνει με μια διάθεση καταλλαγής, αποφόρτισης και ταυτόχρονα ελπίδας, που εκτείνεται και σε ψηφοφόρους της αξιωματικής αντιπολίτευσης.

Η περίοδος που περνάμε είναι αυτή της επιστροφής σε πιο «ήρεμα νερά», αλλά το μέλλον μας εξαρτάται από τον βαθμό που η κοινωνία θα συνειδητοποιήσει ότι χρειάζεται να ανασυνταχθεί ταχύτατα ενόψει νέων διεθνών τρικυμιών. Η χώρα πρέπει να ανασυγκροτηθεί οικονομικά, να ενισχύσει την κοινωνική της συνοχή, έτσι ώστε να αυξήσει το εθνικό κύρος της στην περιοχή και επομένως την εθνική ασφάλεια. Η όξυνση των ελληνοτουρκικών προβλημάτων μάς βοηθά να καταλάβουμε την επιτακτικότητα των καιρών.

Δεν το λέω κινδυνολογικά γιατί δεν θεωρώ ότι μια σύγκρουση με την Τουρκία είναι μοιραία, ούτε ότι η ασφάλειά μας επιτυγχάνεται με τους εξοπλισμούς, πέρα από μια εύλογη ικανότητα άμυνας. Πιστεύω αντιθέτως, ότι είναι δυνατή, αν και επίπονη, η συνεννόηση με τη γείτονα στη βάση των διεθνών κανόνων και του διεθνούς δικαίου. Αρκεί να μην μας παρασύρουν οι περιστασιακοί πολέμαρχοι, η αγεωγράφητη αλαζονεία να αποκλείσουμε την Τουρκία από τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους της περιοχής, ή ανεύθυνες επιλογές των κυπριακών ηγεσιών που θα έπαιρναν στον λαιμό τους ολόκληρο τον ελληνισμό.

Μιλώ επομένως για πιθανές διεθνείς τρικυμίες που δεν περιορίζονται στα ελληνοτουρκικά και στην Ανατολική Μεσόγειο. Αφορούν την εθνική πλεύση στις διαφαινόμενες εντάσεις των χρόνων που έρχονται. Οτι ο κόσμος έχει περάσει σε μια νέα εποχή, μας το έχει τεκμηριώσει ήδη η προηγούμενη δεκαετία. Επιστροφή των εθνικισμών και της εσωστρέφειας. Υποχώρηση της δημοκρατίας στη Δύση με την ανάδυση ακροδεξιών και λαϊκιστικών δυνάμεων.

Δεσποτικές μετα-δημοκρατίες που διατηρούν τη φόρμα αδειάζοντάς την από το περιεχόμενο και από τις φιλελεύθερες εγγυήσεις. Μεγάλα κράτη με τεράστιους πληθυσμούς, όπως η Κίνα, η Ινδία, η Ρωσία, η Βραζιλία, οι Φιλιππίνες, η Τουρκία, που βρίσκονται υπό αυταρχικά καθεστώτα «ισχυρού ηγέτη». Ιδιαίτερες δοκιμασίες της Ευρώπης με την παρατεταμένη κρίση της ευρωζώνης, τα αλλεπάλληλα χτυπήματα της ισλαμιστικής τρομοκρατίας, τη διαίρεσή της στο Μεταναστευτικό, την αποχώρηση της Βρετανίας, και κυρίως την αντιπαλότητα που εισπράττει από τις ΗΠΑ του Τραμπ. Με τη σειρά της, η άλλοτε «ηγέτιδα» δύναμη του δυτικού κόσμου, η μέχρι πρόσφατα θεωρούμενη μοναδικός ηγεμόνας του μεταδιπολικού κόσμου, βιώνει τη δική της «πτώση». Και όπως συνέβη στο παρελθόν, η «πτώση των αυτοκρατοριών» φέρνει ταραχή στον κόσμο και παρακμιακά πρόσωπα και τάσεις στο εσωτερικό τους.

Οπως ο Τραμπ και ο «τραμπισμός». Θα ήταν όμως λάθος να θεωρήσουμε τον Τραμπ αιτία και όχι σύμπτωμα. Σωστά ειπώθηκε ότι όταν τέτοια πρόσωπα έρχονται στο προσκήνιο η Ιστορία θέλει να μας πει ότι μια εποχή έχει τελειώσει.

Ζούμε, λοιπόν, μια περίοδο δραστικών ανατροπών των προηγούμενων διεθνών οικονομικών ισορροπιών και γεωπολιτικών συσχετισμών. Εξάλλου, η ανάγκη αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής δεν λειτουργεί ακόμα ως κοινή «οικουμενική αγωνία» ενώ ήδη οδηγεί στην επαναχάραξη του μελλοντικού παγκόσμιου ενεργειακού χάρτη.

Προδιαγράφεται, λοιπόν, μια κατάσταση διεθνούς έντασης που προκύπτει από κοσμοϊστορικές αλλαγές όπως η μείωση της ισχύος του δυτικού κόσμου, η μεταφορά ισχύος στην Ασία, η επικράτηση ενός πολυκεντρικού διεθνούς γεωπολιτικού συστήματος το οποίο όμως μοιάζει να πολώνεται με επιταχυνόμενο ρυθμό μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας.

Την ίδια ώρα οι πιο μεγάλες οικονομίες του κόσμου διαφέρουν τόσο μεταξύ τους (ΗΠΑ, Ιαπωνία, Γερμανία/ΕΕ από τη μια, Κίνα, Ινδία από την άλλη) ώστε να καθιστούν ακόμα πιο δύσκολη τη ρύθμιση της διεθνούς αλληλεξάρτησης. Συνοπτικά, η αβεβαιότητα της νέας εποχής προκύπτει από το ότι η παγκοσμιοποίηση έχει χάσει τη δυναμική και την αποδοχή που είχε μετά τη δεκαετία του 1980, αλλά και η επιχειρούμενη επιστροφή στο έθνος-κράτος δεν δίνει απαντήσεις γιατί δεν ανταποκρίνεται στον βαθμό πολυπλοκότητας και αλληλεξάρτησης που εξακολουθεί να χαρακτηρίζει τον σύγχρονο κόσμο. Πού θα καταλήξουν οι σημερινές εντάσεις;

Σε μελλοντικές οξύτερες αντιπαραθέσεις; Σε νέες ισορροπίες με βάση μια περισσότερο ρυθμισμένη και συνεργατική παγκοσμιοποίηση; Και πόσος χρόνος θα χρειαστεί ώστε να διαφανεί η επικρατούσα κατεύθυνση; Αυτά είναι τα ερωτήματα και οι προκλήσεις της νέας εποχής που ζούμε.

Οταν το διεθνές περιβάλλον προβλέπεται, μεσοπρόθεσμα τουλάχιστον, τόσο ασταθές και δομικά μεταβαλλόμενο, μια χώρα όπως η Ελλάδα πρέπει να βρει τον τρόπο να ενισχύσει την εσωτερική της συνοχή και εγρήγορση. Σωστά λέγεται ότι η επιστροφή στην «κανονικότητα» και η αποκατάσταση όσων «αυτονόητων» χάθηκαν στη διάρκεια της κρίσης δεν θα πρέπει να οδηγούν σε εφησυχασμό ούτε στην αυταπάτη ότι η χώρα θα ανακτήσει γρήγορα τα επίπεδα ευημερίας που είχε πριν από την κρίση. Ούτε μια κυβερνητική υπεραισιοδοξία, ούτε μια δημαγωγική αντιπολιτευτική απαισιοδοξία ωφελούν.

Ο βραχύς χρόνος της τρέχουσας πολιτικής και των κομματικών σκοπιμοτήτων δεν θα εκλείψει ως δια μαγείας, θα πρέπει όμως να αυτοπειθαρχηθεί και να ενταχθεί στον μακρύ χρόνο της εθνικής ανασύνταξης ενόψει ενός ταραγμένου κόσμου.

Το ζητούμενο δεν είναι η αναπόληση των συνθηκών και των συμπεριφορών της προ της κρίσης ευημερίας, ούτε η αναπαραγωγή της τότε δικομματικής ρουτίνας με σύμβολα και ατάκες που σήμερα δεν λένε τίποτα. Αν κάτι χρειάζεται να αναπολήσει η ελληνική κοινωνία είναι ο δυναμισμός που έδειξε στο παρελθόν ύστερα από μεγάλες κρίσεις ή καταστροφές, εκείνη την ενστικτώδη ατομική και συλλογική εγρήγορση που οδήγησε στην αλματώδη ανάπτυξη της χώρας.

Γιατί δεν είμαστε ούτε επανερχόμαστε σε μια περίοδο τρέχουσας πολιτικής. Αναζητούμε τις προϋποθέσεις, τα κίνητρα και τις πολιτικές μιας εθνικής κινητοποίησης που το ατομικό ή μερικό συμφέρον θα συντονιστεί με το δημόσιο, που το πατριωτικό συναίσθημα θα γίνει κίνητρο ανασυγκρότησης αντί να ξεπέσει σε αυτοκαταστροφικό αμυντικό εθνικισμό, που η σημερινή επιστροφή της ελπίδας θα ενσαρκώνεται σε υπεύθυνη συμπεριφορά του καθενός για την ανάταξη της χώρας.

Η Ελλάδα το έχει πετύχει στο παρελθόν, γιατί όχι και τώρα;

Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι ομότιμος καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου