Οι επιδημίες είναι κοινωνικά φαινόμενα

Η ανακοίνωση από τον πρόεδρο Τραμπ του σχεδίου ομοσπονδιακού προϋπολογισμού για το 2021 που μεταξύ άλλων περιλάμβανε περικοπές στα ομοσπονδιακά προγράμματα υγείας και αυξήσεις στις αμυντικές δαπάνες ήχησε παράδοξα στο φόντο της εντεινόμενης ανησυχίας για την εξάπλωση της επιδημίας του νέου κορωνοϊού και το ενδεχόμενο να πάρει χαρακτηριστικά πανδημίας. Και αυτό γιατί μια τέτοια επιδημία πρωτίστως δοκιμάζει τις αντοχές των δημόσιων υποδομών υγείας και απαιτεί δημόσιους πόρους για την αντιμετώπισή της.

Αλλωστε, τίποτα δεν είναι πιο κοινωνικό από την υγεία. Το ξέρουμε από μελέτες επιστημόνων όπως η Kate Pickett και ο Richard Wilkinson που χρόνια επιμένουν ότι η εντεινόμενη ανισότητα στις σύγχρονες κοινωνίες κάνει τις ζωές μας συντομότερες, λιγότερο υγιείς, λιγότερο ευτυχισμένες και επιτείνει ένα φάσμα προβλημάτων από την παχυσαρκία, μέχρι τις εξαρτήσεις και τη βία, την ώρα που αποδιαρθρώνει τους δεσμούς κοινωνικής συνοχής. Οι πιο υγιείς κοινωνίες δεν είναι απαραίτητα οι πιο πλούσιες αλλά εκείνες που έχουν μικρότερη ανισότητα.

Η συσχέτιση κοινωνικών και επιδημιολογικών δεδομένων παραμένει μια από τις σταθερές αναφορές των σχετικών ερευνών. Ξέρουμε, για παράδειγμα, ότι ένα μεγάλο μέρος των επιδημιών που σχετίζονται με το πέρασμα παθογόνων παραγόντων από το φυσικό τους καταφύγιο στον άνθρωπο έχουν να κάνουν με τις κοινωνικές αλλαγές που αφορούν τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την εκμετάλλευση δασικών εκτάσεων. Η πανδημία της γρίπης Η1Ν1 το 2009 ξεκίνησε από τις συνθήκες της βιομηχανικής χοιροτροφίας, ενώ ο διαρκής φόβος ότι θα υπάρξει μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο της γρίπης Η5Ν1 («γρίπη των πτηνών») στηρίζεται στη διαπίστωση ότι η βιομηχανική πτηνοτροφία διαμορφώνει ευνοϊκές συνθήκες για τις κρίσιμες μεταλλάξεις που θα έκαναν αυτό το πέρασμα.

Επιδημίες και παγκοσμιοποίηση

Οι μετατροπές τροπικών δασών σε γεωργικές εκτάσεις θεωρείται ότι παίζουν ρόλο στην αυξημένη εμφάνιση κρουσμάτων Εμπολα, ενώ αυξάνουν την έκθεση σε είδη που μπορεί να είναι ξενιστές παθογόνων (συμπεριλαμβανομένων των νυχτερίδων που ήρθαν και πάλι στη δημοσιότητα). Ακόμη και οι αγορές με πώληση άγριων ειδών (που θεωρήθηκαν αφετηρία της νέας επιδημίας), δεν θα πρέπει να εντοπίζονται υπό το πρίσμα κάποιου «εξωτισμού», αλλά του πώς λειτουργούν σε συνθήκες μεγαλουπόλεων. Επιπλέον, οι επιδημίες λειτουργούν πολύ διαφορετικά σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, ενός ιδιαίτερα μαζικού τρόπου ζωής και φυσικά εκθετικής αύξησης των αεροπορικών ταξιδιών. Είναι σαφές ότι κοινωνικές εξελίξεις, που σχετίζονται με ένα ορισμένο υπόδειγμα αγροτοβιομηχανικής παραγωγής (και της διατάραξης των οικοσυστημάτων που επιφέρει), χωροταξικής ανάπτυξης (και επέκτασης) και τρόπου ζωής παίζουν ρόλο στην εμφάνιση και την ένταση επιδημιών.

Αντίστοιχα, μπορεί η κινεζική κυβέρνηση να χρησιμοποιεί τα αυξημένα περιθώρια εξαναγκασμού που διαθέτει για να εξασφαλίσει την καραντίνα και να κινητοποιήσει πόρους, ωστόσο δεν είναι λίγοι εκείνοι που υπογραμμίζουν ότι τα χαρακτηριστικά του κινεζικού συστήματος υγείας, με τις μεγάλες ανισότητες και τα υψηλά ποσοστά ιδιωτικοποίησης, πιθανώς να συνετέλεσαν στην αρχική δυναμική της επιδημίας.

Η ίδια η επιδημία έρχεται να υπενθυμίσει και τις κοινωνικές επιπτώσεις που μπορούν να έχουν τέτοια φαινόμενα, ιδίως σε έναν στενά διασυνδεδεμένο πλανήτη. Η ανησυχία για υποχώρηση της κινεζικής οικονομίας, αποκτά λόγω των μεγεθών παγκόσμια σημασία, ιδίως εάν αναλογιστούμε την κλίμακα των προϊόντων ή των εξαρτημάτων που παράγονται στην Κίνα.

Οσο για την απάντηση στην επιδημία, η κοινωνική διάσταση δεν αφορά μόνο την ανάγκη κινητοποίησης πόρων (υλικών, ανθρώπινων, επιστημονικών) με όρους συντονισμού που δεν είναι συμβατοί με την ανταγωνιστική λειτουργία που έχει η παγκόσμια βιομηχανία φαρμάκων και υπηρεσιών υγείας, αλλά απαιτούν μια αντίληψη της υγείας ως θεμελιωδώς δημόσιου αγαθού και μια αντίληψη ενίσχυσης των πιο αδύναμων κρίκων (οι πιο φτωχές χώρες έχουν πάντα πιο μεγάλο κόστος σε μια επιδημία). Αφορά και την ικανότητα αντίδρασης των κοινωνιών. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι αυτή τη στιγμή ο κύριος όγκος της άμεσης απάντησης επικεντρώνεται σε μέτρα εντοπισμού και απομόνωσης που σε μεγάλο βαθμό έχουν να κάνουν με ένα βαθμό ουσιαστικής και συνειδητής συμμόρφωσης ευρύτερων πληθυσμών και ικανότητας προσαρμογής της ζωής τους σε τέτοιες συνθήκες και σε μια αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών υγείας (αλλά και πολλών άλλων τμημάτων της κρατικής μηχανής που εμπλέκονται στη διαχείριση μιας επιδημίας) που δεν θα κριθεί μόνο στον επαγγελματισμό αλλά και στο αίσθημα κοινωνικής ευθύνης που θα έχουν. Και βέβαια εάν δεν θέλουμε να ζούμε με τον διαρκή φόβο των νέων επιδημιών, η ριζική επανεξέταση του κυρίαρχου προτύπου αγροτοβιομηχανικής ανάπτυξης παραμένει ζητούμενο (όπως και η αντιμετώπιση της διαρκούς επιδημίας ανισότητας στις σύγχρονες κοινωνίες).

Η αλληλεγγύη είναι το κλειδί

Η εμπειρία δείχνει ότι οι πρακτικές που μπορούν να συμβάλουν στην αντιμετώπιση μιας επιδημίας δεν μπορούν να στηριχθούν απλώς στον εξαναγκασμό (όπως στις δυστοπικές κινηματογραφικές ταινίες), αλλά και στη συλλογική ικανότητα και εφευρετικότητα για να συνεχιστούν κρίσιμες δραστηριότητες, να διαμορφωθούν δίκτυα υποστήριξης σε κοινοτικό επίπεδο, να εξασφαλιστεί η συνεχής και αντικειμενική ενημέρωση, να υποστηριχθούν οι πιο ευάλωτες κοινωνικές κατηγορίες. Η εξατομικευμένη προσπάθεια επιβίωσης σε συνθήκες γενικευμένου φόβου είναι συνταγή καταστροφής.