Η λογική του κέρδους και μια προαναγγελθείσα πανδημία

Ένα από τα χαρακτηριστικά της πανδημίας του νέου κοροναϊού είναι ότι σε μεγάλο βαθμό είχε προβλεφθεί. Είχε εντοπιστεί ο κίνδυνος, είχαν προσδιοριστεί οι μηχανισμοί που θα οδηγούσαν σε αυτόν, είχαν υπάρξει υπολογισμοί για ενδεχόμενο κόστος. Όμως, λίγα πράγματα έγιναν. Γράφτηκαν βιβλία, έγιναν επιστημονικά συνέδρια, υπήρξαν οδηγίες διεθνών οργανισμών, ακόμη και μυθιστορήματα ή κινηματογραφικές ταινίες φτιάχτηκαν πάνω στο θέμα, όμως παραμείναμε θεμελιωδώς απροετοίμαστοι.

Η ανθρώπινη ιστορία, μια ιστορία επιδημιών

Η ιστορία της ανθρωπότητας ήταν πάντα η ιστορία επιδημιών και πανδημιών. Η πανώλη, η χολέρα, ο τύφος, η φυματίωση σφράγιζαν την ιστορία, επηρέαζαν ιστορικές εξελίξεις, ακόμη και οδηγούσαν σε κοσμοϊστορικές αλλαγές.

Όμως, ο 20ος αιώνας, παρότι στη διάρκειά του είχαμε μία από τις μεγαλύτερες πανδημίες της ιστορίας, αυτή της «ισπανικής γρίπης», ήταν ο κατεξοχήν αιώνας όπου η βελτίωση των συνθηκών ζωής (καθαρό τρεχούμενο νερό, ηλεκτρικό ρεύμα για ψυγεία και κουζίνες, κεντρική θέρμανση), τα εμβόλια και τα αντιβιοτικά θεωρήθηκε ότι θα έβαζαν τέλος στις επιδημίες.

Και είναι αλήθεια ότι οι εξελίξεις αυτές μαζί με την καλύτερη γνώση του τι προκαλεί τα λοιμώδη νοσήματα οδήγησαν σε εντυπωσιακά αποτελέσματα. Βέβαια σε αρκετές περιοχές του κόσμου τα προβλήματα παρέμειναν και αυτό φαίνεται π.χ. στο γεγονός ότι εξακολουθούμε παγκοσμίως να έχουμε μεγάλο αριθμό θανάτων από λοιμώδη νοσήματα, ιδίως στις φτωχότερες χώρες.

Όμως, ως προς τον αναπτυγμένο κόσμο to 1969 πολλοί συνυπέγραφαν τη δήλωση του τότε Surgeon General των ΗΠΑ, William Stewart, ότι «είχαμε αφήσει πίσω μας τα λοιμώδη νοσήματα». Επιπλέον, υπήρχε και η αντίληψη ότι εάν χρειαστεί θα υπήρχε έγκαιρη απάντηση, όπως π.χ. με το μεγάλο πρόγραμμα εμβολιασμών στις ΗΠΑ όταν εμφανίστηκαν το 1976 κρούσματα γρίπης H1N1 («γρίπη των χοίρων»).

Οι προειδοποιήσεις των επιστημόνων

Όμως, οι επιστήμονες προειδοποιούσαν ότι δεν δίναμε όσο βάρος έπρεπε στο ενδεχόμενο νέων πανδημιών. Εντόπιζαν μάλιστα και τον τρόπο με τον οποίο πλευρές του κυρίαρχου μοντέλου ανάπτυξης ευνοούσαν την εμφάνιση νέων παθογόνων.

Ο λόγος είναι ότι ο βασικός μηχανισμός με τον οποίο μπορεί να εμφανιστεί ένα νέο απειλητικό παθογόνο είναι να φύγει από τους παραδοσιακούς ξενιστές του (ζώα ή πουλιά) και να περάσει στον άνθρωπο και στη συνέχεια να έχουμε μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Για να γίνει αυτό, όμως, χρειάζονται στην πραγματικότητα να διαμορφωθούν κατάλληλες συνθήκες. Οι μεταλλάξεις με τις οποίες εξελίσσονται οι ιοί απαιτούν πολλές «δοκιμαστικές απόπειρες». Όσο περισσότερο διευκολύνουμε την επαφή των ανθρώπων με τα είδη που είναι φυσικοί ξενιστές, τόσο πιο διευκολύνουμε αυτή τη διαδικασία και αυξάνουμε την πιθανότητα να γίνει η κρίσιμη μετάλλαξη.

Για παράδειγμα ξέρουμε ότι παραλλαγές ιού της γρίπης έχουν ως φυσικούς ξενιστές τις πάπιες και άλλα αποδημητικά πτηνά, χωρίς να τους δημιουργούν προβλήματα. Όταν όμως, περάσουν σε άλλα είδη τα προβλήματα γίνονται χειρότερα. Η επέκταση της βιομηχανικής κτηνοτροφικής παραγωγής είτε πουλερικών είτε χοιρινών διευκολύνει αυτό το πέρασμα σε άλλα είδη και τελικά τον άνθρωπο.

Ένα χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα απειλής – και ένας από τους μεγαλύτερος φόβος των επιστημόνων ακόμη – είναι η «γρίπη των πτηνών» και κυρίως μία παραλλαγή της, η Η5Ν1. Μέχρι τώρα είναι νόσος που κυρίως χτυπά τα ίδια τα πουλερικά και αντιμετωπίζεται με εμβολιασμούς αυτών. Όμως, στις περιπτώσεις που μεταδίδεται στον άνθρωπο τα ποσοστά θνησιμότητας είναι ιδιαίτερα υψηλά. Εξαιτίας της ταχύτητας με την οποία μεταλλάσσεται υπάρχει ο εύλογος φόβος ότι εύκολα θα μεταλλαχθεί σε μια μορφή που θα μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο και να αποκτήσει πανδημικά χαρακτηριστικά.

Με ανάλογο μηχανισμό είχαμε στην πραγματικότητα και την εμφάνιση της πανδημικής γρίπης Η1Ν1 του 2009 όπου έπαιξε ρόλο και η βιομηχανική χοιροτροφία στην εμφάνιση ενός νέου στελέχους με πανδημικά χαρακτηριστικά. Ας μην ξεχνάμε ότι η συγκεκριμένη πανδημία μπορεί να μην πήρε «αποκαλυπτικά χαρακτηριστικά», όμως στοίχισε τη ζωή σε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, παρότι έγινε προσπάθεια να υπάρξει έγκαιρα εμβόλιο.

Η σημασία του κυρίαρχου μοντέλου ανάπτυξης

Οι επιστήμονες επιμένουν να κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου ότι η επέκταση μιας ορισμένες καθετοποιημένες και πολύ μεγάλης κλίμακας βιομηχανικής αγροκτηνοτροφικής παραγωγής εξακολουθεί να εγκυμονεί τον κίνδυνο της εμφάνισης νέων επικίνδυνων παθογόνων.

Ο Ρομπ Γουάλας, ένας εξελικτικός βιολόγος με σημαντικό έργο στη μελέτη ακριβώς τέτοιων επιδημιών, επιμένει ότι η αιτία για φαινόμενα όπως η πανδημία του νέου κοροναϊού βρίσκεται σε δύο αλληλοδιαπλεκόμενες τάσεις: τη βιομηχανική γεωργία και την επέκταση σε περιοχές που μέχρι πρότινος ήταν παρθένα δάση. Αυτό διευκολύνει παθογόνα που μέχρι τότε βρίσκονταν μέσα σε συγκεκριμένα και περιορισμένα περιβάλλοντα, με τον άνθρωπο να μην έχει μεγάλη επαφή, πλέον να περνάνε πολύ πιο εύκολα και στην κτηνοτροφική παραγωγή και στις ανθρώπινες κοινότητες. Για τον Γουάλας, η εξάπλωση παθογόνων ιών όπως ο Έμπολα, ο Ζίκα, οι κοροναϊοί, ο κίτρινος πυρετός, ο δάκειος πυρετός οι παραλλαγές της γρίπης των πτηνών, σε αυτή τη διαδικασία πρέπει να αποδοθούν.

Οι προειδοποιήσεις δεν εισακούστηκαν

Ωστόσο, παρά τις τρεις προειδοποιητικές περιπτώσεις του SARS, MERS και της πανδημικής γρίπης Η1Ν1 μεγάλη προετοιμασία δεν υπήρξε για αυτό το ενδεχόμενο. Ήταν ως εάν να πιστεύουν ότι είτε θα ξαναζούσαμε πάλι ένα ξέσπασμα όπως του SARS, τοπικά σοβαρό αλλά ικανό να ελεγχθεί, ή θα είχαμε μια επιδημία ήπιας έντασης όπως έγινε με την γρίπη Η1Ν1 του 2009.

Δεν υπήρχε δηλαδή προετοιμασία για αυτό που θα ήταν ο πραγματικός κίνδυνος: ένα νέο παθογόνο, με χαμηλή  σχετικά θνησιμότητα αλλά μεγάλη μεταδοτικότητα που εύκολα, εξαιτίας και της εκθετικής αύξησης των αεροπορικών ταξιδιών και της απουσίας προηγούμενης ανοσίας, θα αποκτούσε πανδημικά χαρακτηριστικά και θα έφερνε τα κράτη αντιμέτωπα είτε με ένα μεγάλο αριθμό σοβαρών κρουσμάτων που θα γονάτιζαν γρήγορα το σύστημα υγείας είτε θα υποχρέωναν, όπως συμβαίνει άλλωστε, σε εκτεταμένα μέτρα καραντίνας και οριακά οικονομική και κοινωνική παράλυση.

Όμως, πραγματική προετοιμασία δεν υπήρχε. Μπορεί να υπήρχαν διάφορα σχέδια, κυρίως για την αρχική θωράκιση, ορισμένα προερχόμενα από τα σχέδια αντιμετώπιση βιολογικού πολέμου, όμως προετοιμασία για την ανακοπή μιας πανδημίας δεν υπήρχε. Τα περισσότερα δημόσια συστήματα υγείας είχαν χτυπηθεί παγκοσμίως από περικοπές δαπανών τα περασμένα χρόνια. Οι υποδομές σε ΜΕΘ ή ακόμη και σε εξοπλισμό όπως οι αναπνευστήρες αποδείχτηκαν χαμηλότερες των απαραίτητων. Τα αποθέματα προστατευτικών μέσων όπως είναι οι μάσκες ήταν χαμηλά. Το ίδιο και η απουσία προετοιμασίας για άμεση παραγωγή ικανού αριθμού διαγνωστικού τεστ, παρότι ο μαζικός εντοπισμός όσο το δυνατόν περισσότερων κρουσμάτων είναι αναγκαία πλευρά μιας στρατηγικής αντιμετώπισης της πανδημίας.

Η προετοιμασία του πληθυσμού για τέτοια ενδεχόμενα παρέμενε αγνοημένη παράμετρος. Και αυτό παρότι ο ΠΟΥ πάντα προειδοποιούσε για το ενδεχόμενο μιας ανάλογης πανδημίας.

Ακόμη και όταν φάνηκε ότι η κατάσταση στην Κίνα ήταν σοβαρή χάθηκε πολύτιμος χρόνος ακόμη και για να οργανωθεί το πέρασμα σε επιθετικές μορφές μέτρων καραντίνας και κοινωνικής αποστασιοποίησης, με τρόπο που να μην αποδιαρθρώσει ακόμη παραπέρα τον κοινωνικό ιστό.

Τα μαθήματα που παίρνουμε και δεν παίρνουμε.

Τα περισσότερα κράτη δείχνουν τώρα να παίρνουν το μάθημά τους. Ιεραρχούν εκτεταμένες πρακτικές δημόσιας υγείας πάνω από το μεγάλο κόστος που θα έχουν για την οικονομία. Στηρίζουν τα δημόσια συστήματα υγείας. Αναβαθμίζουν την οικονομική παρέμβαση του κράτους. Καλούν την κοινωνία σε μια συλλογική μάχη, αντί για την προηγούμενη εξιδανίκευση του ατομικισμού.

Όμως, ακόμη και τώρα τα χνάρια προηγούμενων λογικών παραμένουν ενεργά. Μπορεί τα κράτη να γενικεύουν τις απαγορεύσεις, όμως δυσκολεύονται να συμβάλλουν στην ανάπτυξη κοινωνικής αλληλεγγύης που είναι αναγκαία σε τέτοιες περιπτώσεις. Τα μέτρα οικονομικής παρέμβασης στρέφονται κυρίως στις επιχειρήσεις και όχι στους πραγματικούς «αδύναμους κρίκους» που είναι οι εργαζόμενοι που καλούνται να πληρώσουν μεγαλύτερο κόστος. Ο βαθμός διεθνούς συνεργασίας αντί να αναβαθμίζεται, ειδικά σε ζητήματα όπως η κινητοποίηση πόρων και μέσων, μάλλον υποβαθμίζεται και τα κράτη επιλέγουν εθνικές στρατηγικές.

Κυρίως απουσιάζει προς το παρόν η επίγνωση πώς το κυρίαρχο μοντέλο ανάπτυξης συνέβαλε στην κατάσταση που αντιμετωπίζουμε σήμερα, κοντολογίς η ίδια εθελοτυφλία που παρατηρούμε και στην ανεπαρκή αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.