Ο κοροναϊός γκρεμίζει τον κόσμο και καταρρίπτει πολλές αυταπάτες

Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα η πανδημία του νέου κοροναϊού έχει καταφέρει κάτι πολύ σημαντικό, να ορίσει ένα πριν και ένα μετά. Τα πράγματα δεν θα είναι ίδια μετά από αυτήν.

Δεν είναι απλώς ότι αποδείχτηκε ότι ήταν εφικτό ένα πολύ μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού «να μείνει σπίτι του», ή να παγώσουν τόσο πολλές δραστηριότητές σε παγκόσμια κλίμακα, ή ότι για πρώτη φορά είμαστε μπροστά σε τόσο αχαρτογράφητα νερά ως προς την κλίμακα της οικονομικής ύφεσης, αλλά και ότι γκρεμίστηκαν διάφορες αυταπάτες που μέχρι τώρα είχαν κυριαρχήσει.

Ιδού μερικές αυταπάτες που γκρεμίζονται σήμερα.

«Οι πολιτικοί ξέρουν καλύτερα από τους επιστήμονες»

Παρότι οι περισσότερες σχολικές εκθέσεις ξεκινούν εδώ και δεκαετίες με αναφορές στο πώς η εποχής χαρακτηρίζεται από επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη, στην πραγματικότητα σε κρίσιμα ζητήματα οι πολιτικές ελίτ δεν άκουγαν τις προειδοποιήσεις της επιστημονικής κοινότητας.

Αυτό είχε φανεί ήδη με τον πιο έντονο τρόπο με την «κλιματική αλλαγή», όπου η αντίδραση των κυβερνήσεων σε αυτά που έλεγαν οι επιστήμονες ήρθε με πολύ μεγάλη καθυστέρηση και όπου χάθηκε και χάνεται πολύτιμος χρόνος για την αλλαγή του «μοντέλου ανάπτυξης».

Αρκεί να αναλογιστούμε ότι οι ΗΠΑ έχουν σήμερα πρόεδρο που μπορεί να χαρακτηριστεί ακόμη και «αρνητής της κλιματικής αλλαγής», αφού αποφάσισε την αποχώρηση της μεγαλύτερης οικονομίας του πλανήτη από την Συμφωνία του Παρισιού για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Αλλά ανάλογη είναι και η στάση π.χ. του Μπολσονάρο, που ας μην ξεχνάμε ότι είναι πρόεδρος σε μια χώρα που έχει καθοριστική συμμετοχή στην καταστροφή του τροπικού δάσους του Αμαζονίου.

Όμως και στο θέμα των κινδύνων από πανδημίες και άλλους κινδύνους για τη δημόσια υγεία, οι επιστήμονες συχνά έβρισκαν «κλειστά αυτιά». Έχει γραφτεί πολλές φορές ότι προειδοποιήσεις υπήρχαν εδώ και χρόνια, όμως δεν λαμβάνονταν υπόψη και σήμερα βλέπουμε έναν παγκόσμιο αγώνα δρόμου για την επιβολή μέτρων περιορισμού κίνησης και καραντίνας, την ώρα που τα συστήματα υγείας είχαν αφεθεί απροετοίμαστα.

«Υπάρχει εναλλακτική “γνώση” διαφορετική από την επιστημονική»

Όμως, θα ήταν λάθος να αποδώσουμε όλη την ευθύνη στους πολιτικούς. Η στροφή στον ανορθολογισμό, με διάφορες μορφές και πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα το «αντιεμβολιαστικό» κίνημα, ήταν ένα διάχυτο φαινόμενο των σύγχρονων κοινωνιών.

Μέσα στην ιδιότυπη «εικονική» πραγματικότητα του διαδικτύου αναπτύχθηκαν πλήθος ατεκμηρίωτες «θεωρίες» για οτιδήποτε, καλλιεργήθηκε μια συνωμοσιολογική αντίληψη της ιστορίας και της πραγματικότητας και αμφισβητήθηκαν ακόμη και απλές αρχές της φυσικής και της χημείας (για παράδειγμα προφανώς και δεν «μας ψεκάζουν» αλλά απλώς βλέπουμε  τους παγωμένους  –λόγω της πολύ χαμηλής θερμοκρασίας σε μεγάλο ύψος – υδρατμούς από τους κινητήρες των αεροπλάνων).

Παρ’ ότι πολλές τέτοιες απόψεις προσπαθούν να υποδυθούν τον χαρακτήρα της «εναλλακτικής επιστήμης» στην πραγματικότητα απλώς προάγουν τον ανορθολογισμό. Προφανώς η κριτική είναι τμήμα της επιστημονικής προόδου, που άλλωστε στηρίζεται στην αμφισβήτηση προηγούμενων θεωριών, όπως και η επίγνωση ότι η επιστήμη δεν είναι ανεπηρέαστη από την ιδεολογία, όμως αυτό δεν μπορεί να σημαίνει υιοθέτηση ή προβολή ατεκμηρίωτων και ενίοτε επικίνδυνων θεωριών (κάτι που το βλέπουμε ενίοτε στις τραγικές ιστορίες ανθρώπων που επένδυσαν σε «εναλλακτικές» θεραπείες).

Σήμερα, αντιμέτωπες και αντιμέτωποι με μια υγειονομική κρίση κατανοούμε την αξία της επιστημονικής γνώσης. Την ανάγκη της έρευνας και της συλλογής στοιχείων. Την ανάγκη εξαντλητικών μελετών. Την ανάγκη οι αποφάσεις για τα μέτρα να στηρίζονται σε επιστημονικές συστάσεις και όχι σε υπολογισμούς πολιτικού κόστους. Την ανάγκη να αλλάζουμε συμπεριφορές στη βάση των ενδείξεων της επιστήμης.

«Η οικονομία είναι πάνω από όλα»

Η βασική απάντηση στην πανδημία είναι σε όλο τον κόσμο ένα πρωτοφανές «πάγωμα» δραστηριοτήτων. Για πρώτη φορά σε τέτοια κλίμακα αντί για το οικονομικό κόστος, φαίνεται τουλάχιστον να τίθεται το ανθρώπινο κόστος.

Αυτό είναι μια οδυνηρή υπενθύμιση ότι η λογική ότι όλα πρέπει να υποτάσσονται στις απαιτήσεις της οικονομίας είναι μια επικίνδυνη αυταπάτη. Υπάρχουν και άλλες προτεραιότητες όπως είναι η προστασία της ζωής.

Θα μπορούσε μάλιστα αυτό να αποτελέσει την αφετηρία μια ευρύτερης «αξιακής» μεταστροφής, μια συνειδητοποίηση ότι η ευημερία δεν μετριέται πάντα με τους δείκτες ανάπτυξης.

«Χρειαζόμαστε λιγότερο κράτος»

Η πανδημία αποτελεί μια εντυπωσιακή «επιστροφή του κράτους». Αποδεικνύεται ότι ορισμένα πράγματα δεν μπορούν να αφεθούν στις αυθόρμητες τάσεις της αγοράς, αλλά απαιτούν ένα είδος παρέμβασης και οργάνωσης που μόνο το κράτος μπορεί να προσφέρει.

Αυτό φαίνεται πρώτα από όλα στη σημασία του δημόσιου συστήματος υγείας ως της βασικής ασπίδας ενάντια σε υγειονομικούς κινδύνους. Χωρίς καλά εξοπλισμένο και στελεχωμένο δημόσιο σύστημα υγείας, τα κράτη είναι ανοχύρωτα. Μάλιστα, αποδεικνύεται ότι για να είναι έτοιμα χρειαζόταν προηγουμένως να ήταν και λίγο «σπάταλα», καθώς την ώρα της κρίσης η «σπατάλη» αποδεικνύεται επένδυση.

Φαίνεται, όμως, και σε όλη την μεγάλη οργανωτική προσπάθεια που χρειάζεται η προσαρμογή των συλλογικών και ατομικών συμπεριφορών στην μάχη κατά της πανδημίας. Αυτό απαιτεί ενημέρωση, καθοδήγηση, οργάνωση, παρακολούθηση, υποβοήθηση που μόνο κρατικοί φορείς μπορούν να προσφέρουν. Το ίδιο ισχύει και για τα έκτακτα μέτρα, για την κατανομή πόρων αλλά και για την οικονομική ενίσχυση που απαιτείται για την αντιμετώπιση του κοινωνικού κόστους.

«Οι κοινωνίες είναι αθροίσματα ατόμων»

Χρόνια πριν η Μάργκαρετ Θάτσερ είχε προκαλέσει μεγάλες αντιδράσεις αναφέροντας σε μια ομιλία της ότι «η κοινωνία δεν υπάρχει». Με αυτό τον τρόπο είχε υπογραμμίσει μια βασική αρχή του ανερχόμενου τότε νεοφιλελευθερισμού, σύμφωνα με την οποία αυτό που ονομάζουμε κοινωνική ζωή δεν είναι παρά ένα άθροισμα ατομικών συμπεριφορών.

Όμως, η συγκυρία της πανδημίας ήρθε να μας υπενθυμίσει ότι κάθε άλλο παρά απομονωμένα άτομα που απλώς κοιτάζουμε το ατομικό μας όφελος είμαστε. Για την ακρίβεια, μας δείχνει ότι εάν σκεφτούμε έτσι, μάλλον τα πράγματα δεν θα είναι αισιόδοξα.

Είναι ένα από τα παράδοξα της πανδημίας ότι την ώρα που απαιτεί ως μέσο περιορισμού της διασποράς τη φυσική απόσταση, μας θυμίζει ότι δεν αποκομμένα άτομα. Εξαρτιόμαστε από άλλους και άλλες, την εργασία αλλά και τη συμπεριφορά τους και ταυτόχρονα η ζωή άλλων εξαρτιέται από την εργασία και τη συμπεριφορά μας.

Είναι, δηλαδή, η στιγμή όχι της απομόνωσης (ακόμη και εάν σε πρακτικό επίπεδο αυτό κάνουμε) αλλά της συλλογικής μάχης, από όπου μπορεί να τη δώσει ο καθένας και η κάθε μία.

Αυτό φαίνεται μόνο στο πώς προσπαθούν οι πολίτες να συμμορφωθούν αλλά και στον τρόπο που αναπτύσσονται και μορφές αλληλεγγύης σε όσους το έχουν ανάγκη. Φαίνεται ακόμη στην υποστήριξη και την αλληλεγγύη που έχουν οι γιατροί και οι υγειονομικοί αλλά και όσοι σήμερα πρέπει να συνεχίσουν να εργάζονται, συχνά σε δύσκολες συνθήκες. Φαίνεται στην στον τρόπο που το «κανένας μόνος του» αποκτά μια απήχηση.

Το τέλος των αυταπατών και τα μαθήματα που πρέπει να κρατήσουμε

Οι μεγάλες κρίσεις είναι συνήθως και μεγάλοι δάσκαλοι. Με βίαιο σχεδόν τρόπο γκρεμίζουν βεβαιότητες και επιβεβαιώνουν ταυτόχρονα αλήθειες που για χρόνια τις προσπερνούσαμε. Γι’ αυτό και δίνουν μαθήματα ακόμη και στο βραχύ χρόνο. Αυτό συμβαίνει και με την πανδημία και γι’ αυτό το λόγο έχει σημασία τα μαθήματα που τώρα παίρνουμε, να τα κρατήσουμε και μετά.