Οι συνέπειες της πανδημίας δεν θα μας αφήσουν γρήγορα. Ούτε και θα φύγουν δίχως βαθιές και μόνιμες επιπτώσεις στον ψυχισμό μας. Ακόμα είναι αδύνατον να εκτιμήσει κανείς τι θα ακολουθήσει. Οι επιχειρήσεις που υποχρεώθηκαν να κλείσουν εξασφαλίζουν κάποιες οικονομικές ελαφρύνσεις αλλά ακόμη τα πράγματα είναι αδιευκρίνιστα. Πολλές επιχειρήσεις δύσκολα θα σταθούν και πάλι στα πόδια τους έπειτα από αργία πολλών εβδομάδων. Σημαντικές απώλειες εσόδων θα προκαλέσουν λειτουργικές αδυναμίες ενώ πολλές μονάδες θα χρειασθούν επανεκκίνηση εκστρατειών προβολής προϊόντων για να κατακτήσουν και πάλι χαμένα κομμάτια της αγοράς.

Το κακό με την κρίση είναι πως επανέφερε στο προσκήνιο οικονομικές ενισχύσεις και επιδόματα που με βάση τις ελληνικές εμπειρίες είναι πιθανότερο να αλλάξει νοοτροπίες που είχαν κάπως ξεριζωθεί ή έστω περιορισθεί. Για να επανέλθει η αγορά στην ομαλότητα θα χρειασθεί χρόνος, κόποι κι υπομονή. Με κίνδυνο να βρεθεί ο τόπος ακόμα και σε τραγικά αδιέξοδα.

Με βάση βέβαια την εμπειρία της κρίσης θα υπάρξουν οπωσδήποτε και σημαντικές και περισσότερο μόνιμες διαρθρωτικές μεταβολές. Η ηλεκτρονική επικοινωνία για επαγγελματικούς λόγους θα επεκταθεί και θα μονιμοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό.

Οι τηλεσυναντήσεις, όχι πια σε επίπεδο παρέας αλλά για εταιρικούς ή και εκπαιδευτικούς λόγους, εκτιμώ πως σε μεγάλο βαθμό θα καθιερωθούν. Οπως και η τηλεργασία – η εργασία δηλαδή από το σπίτι. Αποδεικνύεται τώρα πως αυτό μπορεί να γίνεται. Και μάλιστα καλά κι αποδοτικότατα. Στην παιδεία επίσης, και στη Μέση αλλά ιδιαίτερα στην Πανεπιστημιακή, η ηλεκτρονική εκμάθηση και επικοινωνία θα αρχίσει να κυριαρχεί. Ολα αυτά, όπως γίνεται κατανοητό εξοικονομούν πόρους και λόγω μείωσης μετακινήσεων αλλά κι επειδή δεν θα χρειάζονται πολλές πανάκριβες κτιριακές υποδομές.

Στον δημοσιονομικό τομέα επίσης η χώρα θα δυσκολευτεί να συνέλθει από την περίοδο της κρίσης. Τα οικονομικά του κράτους που είχαν κάπως συμμαζευθεί φοβάμαι πως και πάλι ξεχειλώνουν. Οι δαπάνες αυξάνονται, κάποιες για μεγάλο διάστημα, κι ο δημόσιος τομέας μεγαλώνει. Κάποιοι μάλιστα άρχισαν ρεβανσιστικά να επιμένουν πως το «κράτος επιστρέφει». Σημαντικές μεγάλες δαπάνες κι αιτήματα ή και σκέψεις για κρατικοποιήσεις δίνουν τον σχετικό τόνο. Κάτι τέτοιο βέβαια θα διαλύσει την οικονομία διότι όπως και τα μεταπολεμικά χρόνια, όπου ο θαυμασμός με τη γενική κρατική προσπάθεια των πολεμικών χρόνων οδήγησε στη θεοποίηση του κρατισμού. Που κατέληξε βέβαια σε θεαματικές δημόσιες χρεοκοπίες. Το ίδιο θα επαναληφθεί και τώρα αν ο θαυμασμός για τη δημόσια παρέμβαση έκτακτης ανάγκης οδηγήσει σε μια τραγική εγκατάσταση και πάλι του κράτους στα ηνία της οικονομίας…

Αυτή η επανεμφάνιση και εγκατάσταση του κρατισμού είναι όμως εξαιρετικά επικίνδυνη. Θα οδηγήσει τη χώρα, όταν μπορέσει να ανακάμψει, πίσω στα αδιέξοδα. Η κοινωνική αναταραχή που θα ακολουθήσει θα είναι ανεπανάληπτη. Ο κόσμος θα μείνει χωρίς πόρους και η Ευρώπη αδυνατισμένη δεν θα είναι σε θέση να βοηθήσει. Το δημόσιο θα καταρρεύσει και η ανομία θα κυριαρχήσει. Ας ελπίσουμε πως δεν θα οδηγηθούμε εκεί.

Headlines