Η ισπανική γρίπη, η πανδημία και ο ιός που μας ξεγυμνώνει

Του Γρ. Στρατάκου*

Πριν ενάμιση χρόνο, εκδηλώσεις μνήμης υπενθύμιζαν στους υγειονομικούς αλλά και στο ευρύτερο κοινό τη συμπλήρωση 100 ετών από την τρομερή πανδημία γρίπης του 1918-19 που υπήρξε η πλέον θανατηφόρα λοιμική νόσος της καταγεγραμμένης ιστορίας του ανθρώπου: Η «Ισπανική» όπως έμεινε να αποκαλείται γρίπη, μέσα σε ένα μόλις χρόνο οδήγησε στο θάνατο, κατά τους πιο συντηρητικούς υπολογισμούς, περί τα 25 εκατομμύρια ανθρώπους, περισσότερους δηλαδή από τα θύματα του τετραετούς «Μεγάλου» πολέμου των χαρακωμάτων, του οποίου και επιτάχυνε το τέλος αλλά και περισσότερους από όσους πέθαναν τα χρόνια του «Μαύρου Θανάτου» της βουβωνικής πανώλης στην Ευρώπη το 14ο αι.

Ο συγκεκριμένος ιος πριν λίγα χρόνια ανασυστάθηκε στο εργαστήριο, αναπαρήχθη σε καλλιέργειες και χρησιμοποιήθηκε σε ζωικά πειράματα που αύξησαν τις γνώσεις μας για τη συμπεριφορά και τις μεταλλάξεις των ιών που προκαλούν μεγάλες πανδημίες.

H Παγκόσμια Πανδημία του 1918-19

Η επίπτωση της γρίπης ειδικά στους νέους ανθρώπους ήταν τόσο συντριπτική που στις ΗΠΑ με 675.000 καταγεγραμμένους θανάτους ο μέσος όρος ζωής μειώθηκε κατά 10 έτη. Το συγκεκριμένο στέλεχος της γρίπης Α, Η1Ν1 με πιθανή προέλευση από τα πτηνά και αρχική εμφάνιση στην Κίνα μέσω της οποίας πέρασε στην Αμερική και από εκεί με τα εκστρατευτικά σώματα στην εμπόλεμη Ευρώπη, εμφάνιζε ταυτόχρονα εξαιρετικά υψηλή μεταδοτικότητα και λοιμογόνο δύναμη. Η θνητότητα υπολογίστηκε στο 2.5% ενώ συγκριτικά οι παλιότερες επιδημικές μορφές της νόσου δεν ξεπερνούσαν το 0.1%. Προσέβαλλε κυρίως νεαρούς ενήλικες 15-40 ετών σε αντίθεση με τις προηγούμενες επιδημίες ινφλουέντζας που έπλητταν κυρίως μικρά παιδιά και άτομα της τρίτης ηλικίας.

Η εμφάνιση της πνευμονίας ήταν αιφνίδια και ο θάνατος ερχόταν με οξεία αναπνευστική και πολυοργανική ανεπάρκεια σε έδαφος σηπτικής καταπληξίας. Αντιβιοτικά δεν είχαν εφευρεθεί, ΜΕΘ και μηχανική υποστήριξη της αναπνοής δεν υπήρχαν και αυτή η βιολογική ύπαρξη των ιών ήταν ακόμα άγνωστη.

Ο μεσαιωνικός όρος Ινφλουέντζα (Influenza)- επιρροή – σήμαινε τη συναστρία των ουράνιων σωμάτων που επηρέαζαν τον κόσμο των ανθρώπων, ενώ η αρχαία λέξη «ιός» (δηλητήριο/ μολυσμένο βέλος) διέσωζε την πεποίθηση της θεόσταλτης τιμωρίας του γένους των ανθρώπων αφού «ιοβόλος» ήταν ο Απόλλων, υπαίτιος των λοιμών όταν οι θνητοί υπέπιπταν σε ύβρη. Η επιδημία εκείνη αποκάλυψε τη γύμνια και την ανεπάρκεια της επιστήμης και της ιατρικής του καιρού της.

Όπως ο πόλεμος επηρέασε τη γρίπη οδηγώντας στο θάνατο τους χιλιάδες εξασθενημένους με κακή θρέψη και στενότατο συγχρωτισμό, στρατιώτες που τέσσερα χρόνια αγωνίζονταν στα χαρακώματα της Ευρώπης, έτσι και η γρίπη επηρέασε τον πόλεμο επιταχύνοντας τη λήξη του καθώς οι απώλειες και των δύο πλευρών ήταν τεράστιες. Οι πάνδημοι εορτασμοί ωστόσο για την ανακωχή που υπογράφηκε στις 11 Νοεμβρίου 1918 ήταν από πλευράς δημόσιας υγείας καταστροφικοί οδηγώντας λόγω του συγχρωτισμού σε ένα δεύτερο κύμα διασποράς της νόσου με εκατοντάδες χιλιάδες θανατηφόρα περιστατικά το χειμώνα του 1918-19.

Αυστηρότατοι περιορισμοί στην κίνηση των πολιτών , στις κοινωνικές εκδηλώσεις, στη λειτουργία των επιχειρήσεων και στη διακίνηση των αγαθών τέθηκαν σε εφαρμογή. Τα σχολεία και τα πανεπιστήμια ήταν κλειστά ήδη από τον Σεπτέμβριο και ολόκληρες πόλεις ή και επαρχίες μπήκαν σε καραντίνα. Η έλλειψη ιατρών και νοσηλευτών καλύπτεται με εθελοντές και εθελόντριες του Ερυθρού Σταυρού ενώ οι φοιτητές της ιατρικής επιστρατεύονται για να καλύψουν τις ανάγκες.

Ειδικά μέσα θεραπείας ασφαλώς δεν υπάρχουν και η περίθαλψη περιορίζεται σε γενικά υποστηρικτικά μέτρα ενώ όλα τα διαθέσιμα φάρμακα που θα μπορούσαν να έχουν κάποια δράση όπως παρασκευάσματα κιννίνης (πρόδρομος της υδροξυχλωροκίνης) και υδραργύρου δοκιμάζονται και προβάλλονται ως «σωτήριες» επιστημονικές ανακαλύψεις μέχρι να αποδειχθούν ανεπαρκή.

Η «ισπανική Γρίπη» στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα η γρίπη έγινε πρώτα αντιληπτή στην Πάτρα το καλοκαίρι του 1918 όταν εργάτες που ξεφορτώνουν στο λιμάνι ένα φορτίο καπνού προερχόμενο από τη Θεσσαλονίκη πεθαίνουν ξαφνικά όπως και ο διευθυντής του καπνεργοστασίου. Ως τον Σεπτέμβριο του 1918 που διαρκεί το πρώτο ήπιο κύμα οι θάνατοι στην πόλη είναι 10-15 ημερησίως και αφορούν κυρίως μικρά παιδιά και εφήβους. Αυστηρή τήρηση της καθαριότητας των δρόμων και των δημόσιων χώρων αλλά και των ιδιωτικών κατοικιών τίθεται σε εφαρμογή. Ο ιατρικός σύλλογος συνιστά αποφυγή κάθε συνωστισμού και κοινωνικών επαφών, αυστηρή προσωπική καθαριότητα, συνεχές πλύσιμο των χεριών, απαγόρευση της κατανάλωσης ωμών τροφών και φρούτων. Οι οδηγίες μεταφέρονται από «ντελάληδες» που διατρέχουν όλους τους τομείς της αποκλεισμένης πόλης που έχει ήδη τεθεί σε καραντίνα. Από τα μέσα του Οκτωβρίου οι ημερήσιοι θάνατοι ξεπερνούν τους 25.

Οι εικόνες της Παναγίας εκτίθενται σε λαϊκό προσκύνημα, ιατροσύνεδροι και γιατροί από όλη την Ελλάδα έρχονται (αντί αδράς αμοιβής) να συνδράμουν την πόλη και τα φαρμακεία μένουν ανοιχτά όλο το 24ωρο.

Το τελευταίο 10ήμερο του Οκτωβρίου πεθαίνουν στην Πάτρα περί τους 50 ασθενείς κάθε μέρα (κυρίως στρατιώτες, γυναίκες και μικρά παιδιά) ενώ σταδιακά και ως τα τέλη του Νοεμβρίου η γρίπη υποχώρησε εξίσου μυστηριωδώς όπως είχε εισβάλει. Στην Πάτρα της εποχής των 38.500 κατοίκων, πέθαναν συνολικά 800 άνθρωποι μέσα σε λιγότερο από 5 μήνες που βάστηξε η επιδημία, κάτι που σηματοδοτεί θνησιμότητα της τάξης του 2%. Στην Σκύρο που επλήγη επίσης βαρύτατα ξεκληρίστηκε περίπου το 1/3 των κατοίκων προκαλώντας απίστευτη τραγωδία στην κλειστή κοινωνία του νησιού όπως γλαφυρότατα περιγράφει ο Κ.Φαλτάϊτς στο χρονικό «Η γρίππη στη Σκύρο».

Η Αθήνα και οι άλλες μεγάλες πόλεις επλήγησαν ηπιότερα. Μέχρι την άνοιξη του 1919 που ο ελληνικός στόλος αποβιβάζεται στη Σμύρνη κάνοντας τη φαντασίωση της Μεγάλης Ιδέας να μοιάζει πιο αληθινή από ποτέ, η ισπανική γρίπη και οι εκατόμβες των θυμάτων της θα έχουν ήδη ξεχαστεί.

Στην Ελλάδα αλλά και σε όλον τον κόσμο, μέσα στη δίνη των κοινωνικοπολιτικών γεγονότων που ακολούθησαν το τέλος του 1ου Παγκόσμιου Πολέμου, οι άνθρωποι πανηγυρίζοντας για την ειρήνη, απώθησαν το πένθος και τον πόνο της συλλογικής ήττας της ανθρωπότητας και της επιστήμης που αντιπροσώπευε η τρομερή αυτή πανδημία. Άλλωστε το οικονομικό κραχ του 1929, η άνοδος του ναζισμού και ο 2ος Παγκόσμιος Πόλεμος θα επισκίαζαν κάθε άλλη αρνητική σκέψη για τις επόμενες δεκαετίες.

Η αναβίωση του ιού της «Ισπανικής Γρίπης»

Για δεκαετίες ο ιός της πανδημίας του 1918 ήταν μόνο μια επιδημιολογική ανάμνηση, ένα λείψανο της εποχής όπου η κατανόηση των παθογόνων μικροοργανισμών ήταν στοιχειώδης. Τα αναπάντητα ερωτήματα για την εξαιρετικά υψηλή μεταδοτικότητα και θνητότητα της νόσου που προκάλεσε, την προέλευση και τις μεταλλάξεις του, παρέμεναν αναπάντητα. Το μικρό χωριό Brevig Mission στην παγωμένη Αλάσκα όπου το 90% των κατοίκων του πέθαναν το 1918 από την γρίπη και τάφηκαν σε ομαδικούς τάφους μέσα στον παγετώνα, έδωσε την ευκαιρία να ανακαλυφθεί και να ανασυσταθεί ο θανατηφόρος ιός.

Το 1951 ο 25χρονος τότε ερευνητής Johan Hultin αναλαμβάνει ανασκαφή στο κοιμητήριο του ερημωμένου χωριού με την ελπίδα να βρει στον παγωμένο τάφο των θυμάτων της γρίπης απομεινάρια ιστών με διατηρημένους ιούς. Καταφέρνει να πάρει δείγμα πνευμονικού ιστού από το διατηρημένο πτώμα ενός νέου κοριτσιού  αλλά αποτυγχάνει να καλλιεργήσει τον ιό σε αυγό. Δεν θα είναι παρά 46 χρόνια αργότερα, το 1997, που ο Hultin θα έχει μια δεύτερη ευκαιρία, όταν ένας άλλος νέος ερευνητής, ο Jeffery Taubenberger δημοσίευσε την εργασία του σε διατηρημένο σε φορμόλη πνευμονικό ιστό θύματος της πανδημίας της γρίπης του 1918 απ’όπου κατάφερε να απομονώσει ένα μέρος από την αλληλουχία αμινοξέων της μονής αλυσίδας RNA του ιού και να διαπιστώσει ότι επρόκειτο για έναν καινοφανή ιό Ινφλουέντζας τύπου Α (Η1Ν1).

Ο 72χρονος πιά Hultin θα γυρίσει στην Αλάσκα για μια καινούργια ανασκαφή στους πάγους με την ελπίδα ότι αυτή τη φορά οι σύγχρονες τεχνολογίες θα του επιτρέψουν να απομονώσει το πλήρες γενετικό υλικό του ιού. Ανακάλυψε το σκήνωμα μιας γυναίκας που τα πνευμόνια της είχαν διατηρηθεί σε άριστη κατάσταση. 10 μέρες αργότερα ο Taubenberger και η διάσημη παθολογοανατόμος Ann Reid τον ειδοποίησαν ότι είχαν τελικά απομονώσει ολοκληρωμένο το γενετικό υλικό του ιού.

Μέχρι το 2005 και τα 8 γονιδιακά τμήματα του ιού (οι RNA ιοί διαθέτουν κατακερματισμένο γενετικό υλικό και γι’αυτό άλλωστε ανασυνδυάζονται και μεταλλάσσονται τόσο εύκολα) είχαν πλήρως περιγραφεί και με τεχνικές ανάστροφης γενετικής είχαν δημιουργηθεί τα DNA πλασμίδια τους. Τα πλασμίδια αυτά αφού ενοφθαλμίστηκαν σε ανθρώπινα νεφρικά κύτταρα δημιούργησαν τις αντίστοιχες RNA αλύσους που θα επέτρεπαν την ανασύσταση του ολοκληρωμένου ιού. Λίγες εβδομάδες αργότερα οι πρώτες αποικίες του αναγεννημένου ιού της Ινφλουέντζας του 1918 εμφανίστηκαν στις κυτταροκαλλιέργειες σηματοδοτώντας ένα από κάθε άποψη ιστορικό επιστημονικό επίτευγμα.

Στις έρευνες σε πειραματόζωα που ακολούθησαν- κάτω από δρακόντεια μέτρα ασφαλείας- με τον ιό της γρίπης του 1918 (Η1Ν1) αλλά και με άλλους ανασυνδυασμένους ιούς, διαπιστώθηκε η εκπληκτική δυνατότητα του ιού αυτού να πολλαπλασιάζεται ταχύτατα στους πνεύμονες και να προκαλεί το θάνατο των ζώων σε ελάχιστο χρόνο. Ο  ιός αυτός που από τα πουλερικά μέσω ενός ενδιάμεσου ξενιστή (πιθανόν του χοίρου) πέρασε στον άνθρωπο, ήταν σε κάθε περίπτωση 100 φορές πιο μεταδοτικός, πιο λοιμογόνος και θανατηφόρος από όλους τους άλλους ιούς που μελετήθηκαν.

Ο μοναδικός γενετικός συνδυασμός αυτού του ιού της Πανδημίας του 1918-19 υπήρξε εξαιρετικά λοιμογόνος. Κανένας άλλος από τους γνωστούς ιούς που προσβάλλουν τον άνθρωπο δεν συγκρίνεται μαζί του. Υπήρξε ένα μοναδικό θανατηφόρο προϊόν της φύσης, της εξέλιξης και της στενής συνύπαρξης ανθρώπων και ζώων μέσα στο «ασιατικό χωνευτήρι» (μια μεγάλη περιοχή του πλανήτη όπου ένας πυκνός αγροτικός πληθυσμός κατοικεί υπερβολικά κοντά σε μονάδες πτηνοτροφείων και χοιροτροφείων). Τα τελευταία 10 τουλάχιστον χρόνια πολλοί επιδημιολόγοι και αναλυτές επεσήμαναν  τα ευρήματα αυτά ως κακό οιωνό για την ικανότητα της φύσης να προκαλέσει και στο μέλλον νέες πανδημίες άλλοτε άλλης βαρύτητας. Η νέα πανδημία του κορωνοϊού COVID 19 ήταν προβλέψιμη, πιθανή και από καιρό αναμενόμενη.

Στην επικράτεια του φόβου

Το πρώτο σύμπτωμα της πανδημίας είναι ο φόβος. Κανείς δεν μπορεί να νοιώθει ασφαλής σε όποια κοινωνική ή οικονομική θέση και αν βρίσκεται. Ο φόβος διογκωμένος διαχέεται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και υποβάλλει τις στρατηγικές προστασίας των πληθυσμών, των οικονομιών και των συστημάτων υγείας. Απρόσωποι, φορείς θεσπίζουν με γραφειοκρατικό τρόπο μηχανισμούς ελέγχου και περιορισμούς κατασταλτικούς των ατομικών και συλλογικών ελευθεριών: καραντίνες και κλείσιμο συνόρων, απαγορεύσεις συνάθροισης, κοινωνική αποστασιοποίηση, υποχρεωτική χορήγηση θεραπείας κλπ.

Ωστόσο οι ίδιοι διεθνείς φορείς δεν έχουν υπάρξει τόσο δραστήριοι στην προετοιμασία για τη νέα πανδημία ή στον προληπτικό περιορισμό των παραγόντων που διευκολύνουν τη γένεση των επιδημιών: πχ τη χρήση αλεύρων ζωικής προέλευσης στις ζωοτροφές ή την υπερεντατική εκβιομηχάνιση της πτηνοτροφίας και χοιροτροφίας ή ακόμα περισσότερο την έλλειψη συνθηκών υγιεινής, καθαρού νερού και πρόσβασης σε υγειονομική φροντίδα μεγάλων τμημάτων πληθυσμού του λεγόμενου «τρίτου» κόσμου. Οι περιορισμοί, οι απαγορεύσεις και οι εμβολιασμοί επιβάλλονται ευκολότερα εκ των υστέρων όταν ο φόβος έχει κυριαρχήσει.

Στο δυτικό κόσμο όμως, οι άνθρωποι δεν είναι πιά εξοικειωμένοι με έλεγχο της προσωπικής τους ζωής ή περιοριστικά μέτρα και τείνουν να τα εκλαμβάνουν ως προσβολή των ατομικών τους δικαιωμάτων. Η επίμονη επανάληψη από τα ΜΜΕ των οδηγιών και των απειλών που επικρέμανται, συνδυασμένη με το άγχος που γεννά η οικονομική ύφεση, η ανεργία, η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς, οδηγούν συχνά τα πιο ευάλωτα τμήματα του πληθυσμού σε παρανοϊκές πεποιθήσεις και συμπεριφορές. Αυτό είναι το δεύτερο σύμπτωμα.

Η ατομική ευθύνη και η ευσυνειδησία του κάθε σωστά ενημερωμένου πολίτη θεμελιώνει τις στρατηγικές πρόληψης και προστασίας του κοινωνικού συνόλου. Αντίθετα ο κρατικός αυταρχισμός ενέχει το σπέρμα της εκτροπής και δυνητικά γεννά την ανυπακοή. Όσο η «επιστήμη» πείθει για την αξιοπιστία, την ηθική και την αποτελεσματικότητα της και οι λειτουργοί της φαντάζουν «ήρωες», η κοινή γνώμη ανέχεται την πατερναλιστική στάση του κράτους και τον προληπτικό περιορισμό των με αίμα κερδισμένων ελευθεριών της.

Όσο όμως η διάρκεια της κρίσης παρατείνεται και παρά τις εκπληκτικές προόδους της επιστήμης τον τελευταίο αιώνα, τα φάρμακα και τα εμβόλιά μας συνεχίζουν να αποδεικνύονται ανεπαρκή και η απομόνωση προβάλλεται ως ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης, οι φορείς της εξουσίας κινδυνεύουν να αποκαλυφθούν γυμνοί σαν το βασιλιά του παραμυθιού και τότε η εμπιστοσύνη, οι αντοχές και η ανοχή της κοινωνίας είναι πιθανό θα τεθούν εν αμφιβόλω.

• Ο Γρ. Στρατάκος είναι Αν. Καθηγητής Πνευμονολογίας Ε.Κ.Π.Α