Εφερε η μαύρη πανούκλα την Αναγέννηση;

Η μαύρη πανούκλα εμφανίστηκε στην Κίνα το 1330. Μέσω των διαδρομών των καραβανιών εξαπλώθηκε δυτικά. Το 1346 είχε φτάσει στην Κριμαία και τον Οκτώβριο του 1347 μεταφέρθηκε στην Ιταλία με γενουατικό εμπορικό πλοίο. Η διάδοση της πανδημίας ήταν ραγδαία. Μέχρι το καλοκαίρι του 1348, η πανούκλα είχε φτάσει στην Αγγλία, όπου την ονόμασαν «Μαύρο Θάνατο», λόγω των σκούρων στιγμάτων που προκαλούσε στο δέρμα.

Την πανδημία διέσπειραν ψύλλοι, που ζούσαν ως ξενιστές σε αρουραίους. Η πανδημία είχε εποχικότητα. Τον χειμώνα, που οι ψύλλοι έπεφταν σε χειμερία νάρκη, η διασπορά επιβραδυνόταν. Το καλοκαίρι επανερχόταν. Μέσα σε μία πενταετία, η πανούκλα είχε εξοντώσει το ένα τρίτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού. Ο Βοκάκιος, που γλίτωσε από την πανούκλα καταφεύγοντας με τους φίλους του σε μία απομονωμένη κατοικία στην εξοχή, έγραψε για κάποιον ότι: «Εφαγε το μεσημεριανό γεύμα με τους φίλους του και δείπνησε με τους συγγενείς του στον παράδεισο». Ο επίσης σύγχρονος των γεγονότων Πετράρχης έγραψε ότι: «Πώς θα πιστέψουν οι απόγονοί μας ότι υπήρξε μία εποχή κατά την οποία παρ΄ ολίγο η γη να μείνει χωρίς κατοίκους;».

Αλλά υπήρχαν και «υποκείμενες συνθήκες» στη διάδοση της πανδημίας: η Δυτική Ευρώπη είχε γνωρίσει τους προηγούμενους τρεις αιώνες εκρηκτική οικονομική και δημογραφική άνοδο. Ο πληθυσμός της από περίπου 38 εκατομμύρια το έτος 1000 είχε φτάσει τα 75 εκατομμύρια το 1347, όταν έφτασε η πανούκλα. Η πυκνότητα, η εγγύτητα και η ρυπαρότητα των πληθυσμών στις πόλεις λειτούργησε ως καλός αγωγός της πανδημίας (αντιθέτως στο οργανωμένο Βυζάντιο με την ελληνική παράδοση υγιεινής, δημοσίων λουτρών, αποχετεύσεων κ.λπ. η πανδημία είχε πιο περιορισμένες διαστάσεις).

Η μεσαιωνική κοινωνία της δυτικής Ευρώπης ήταν αδύνατον να αντιμετωπίσει την πανούκλα. Οργανωμένα κράτη δεν υπήρχαν. Τα διάφορα μεσαιωνικά βασίλεια ήταν συνονθυλεύματα υπανάπτυκτων φέουδων. Οι βασιλείς και οι φεουδάρχες ήταν αγράμματοι και οι πληθυσμοί ζούσαν στην αθλιότητα, τις προλήψεις και την άγνοια. Οι γιατροί ήταν εμπειρικοί και πολλοί αιώνες θα περνούσαν μέχρι να εμφανιστεί η έννοια εργαστήριο, μικρόβιο, ιός, βάκιλλος, αντιβίωση. Οι επιδημίες εθεωρούντο μεταφυσική τιμωρία. Μετά την πρώτη καταστροφική πενταετία, όπου εξοντώθηκαν περίπου 25 εκατομμύρια άνθρωποι, η πανούκλα επανερχόταν περιοδικά μέχρι τον 17ο αιώνα, αλλά σε όλο και πιο περιορισμένη και τοπικά σποραδική εμβέλεια.

Σύγχρονοι κοινωνιολόγοι και ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι η μαύρη πανούκλα δρομολόγησε μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες ανατροπές μεγάλης κλίμακας. Η δραματική μείωση του δυτικοευρωπαϊκού πληθυσμού ανάγκασε τους φεουδάρχες να μειώσουν τους καταναγκασμούς, ώστε οι δουλοπάροικοι να παραμείνουν στη γη τους. Η διαδικασία αυτή αποδόμησε σταδιακά τη φεουδαρχία. Η τεράστια έλλειψη εργατικών χεριών οδήγησε στην εφεύρεση μηχανικών υποκαταστάτων, άρα στην ανάπτυξη της τεχνολογίας. Η αδυναμία ερμηνείας και αντιμετώπισης της πανδημίας διευκόλυνε την εγκατάλειψη των απαρχαιωμένων αντιλήψεων και έδωσε ώθηση στην επιστήμη. Ο ορθολογισμός αντικατέστησε σταδιακά τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες. Τελικώς, διερωτάται κανείς αν η πανδημία γέννησε τον κόσμο στον οποίο ζούμε σήμερα. Και, συνειρμικά, αν η σημερινή πανδημία θα γεννήσει έναν νέο κόσμο.

Ο Μελέτης Η. Μελετόπουλος είναι διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Γενεύης (από τις Εναλλακτικές εκδόσεις κυκλοφορεί το βιβλίο του ΚΟΙΝΟΤΙΣΜΟΣ)