Παγκόσμιες ανατροπές φέρνει ο κοροναϊός – Η αποτυχία των ΗΠΑ, η κρίση των ελίτ, η ανάδυση νέων πόλων

Παρότι έχει γραφτεί πολλές, δεν περιγράφει ακριβώς την πραγματικότητα η φράση ότι οι «επιδημίες άλλαξαν την ιστορία της ανθρωπότητας». Όχι γιατί δεν την επηρέασαν βαθιά, αλλά γιατί στην πραγματικότητα λειτούργησαν, όπως και άλλα φαινόμενα, ως οι καταλύτες για να επιταχυνθούν αλλαγές που ήταν ούτως ή άλλως σε εξέλιξη.

Αυτό ισχύει και για την εικόνα της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής μετά την πανδημία. Ήδη πριν από την εμφάνιση του νέου κοροναϊού, είχαν αρχίσει να φαίνονται οι δυναμικές μιας νέας συνθήκης, πιο σωστά οι αντιφάσεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην ανάδυση αυτής ακριβώς της νέας συνθήκης.

Οι δυναμικές της παγκοσμιοποίησης είχαν υποχωρήσει, η τάση αύξησης του παγκόσμιου εμπορίου είχε ανακοπεί, το ζήτημα του εμπορικού πολέμου είχε βγει στο προσκήνιο. Νεο-προστατευτικές φωνές ακούγονταν στις ΗΠΑ, την ώρα που η Κίνα υπερασπιζόταν τη διεθνοποίηση. Η οικονομική ύφεση απλώς έπαιρνε διαρκείς σύντομες αναβολές και το ερώτημα της αδυναμίας μεγάλων τομών στην παραγωγικότητα και την κερδοφορία αποτελούσε την ανομολόγητη πρόκληση την οποία εν μέρει συγκάλυπτε η διόγκωση άλλως μιας χρηματοπιστωτικής φούσκας, την ώρα που η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση έχοντας αποτύχει να αντιμετωπίσει χωρίς τεράστιο κοινωνικό κόστος για τις χώρες τις περιφέρειας την προηγούμενη κρίση απλώς μετέθετε διαρκώς την αναμέτρηση με τα υπαρξιακά της όρια. Νέες γεωπολιτικές εντάσεις αναδεικνύονταν στο πλαίσιο του «Νέου Ψυχρού Πολέμου», με απουσία όμως στρατηγικής ή «οραματικής» δικαιολόγησης, πέραν μιας κυνικής «διαχείρισης της αποσταθεροποίησης».

Η εξάντληση του νεοφιλελευθερισμού, ως «ηγεμονικού προτάγματος», ήδη από την προηγούμενη κρίση δεν είχε δώσει τη θέση της σε ένα νέο συνεκτικό σχήμα αλλά στη συνύπαρξη του κυνισμού, του επιβιωτισμού και της διαρκούς παλινδρόμησης στο αποκούμπι ενός συντηρητικού και συχνά ρατσιστικού εθνικισμού. Οι ανισότητες βάθαιναν, χωρίς κανείς να μπορεί να προτείνει ούτε την αναδιανομή, έννοια είχε καταντήσει ανάθεμα, ούτε όμως και κάποιο όραμα «ανοδικής κινητικότητας». Την ίδια ώρα οι «φράχτες» όλο και πλήθαιναν, είτε στα σύνορα, είτε εντός των κοινωνιών.

Αυτός ήταν ο κόσμος τις παραμονές τις πανδημίας. Και ήταν ένας κόσμος σε ένα σταυροδρόμι. Η πανδημία είναι ουσιαστικά ο καταλύτης για να τεθεί με σαφήνεια αυτός ο κόσμος στην πλευρά του παρελθόντος και να πυροδοτήσει τις δυναμικές μεγάλων αλλαγών και μιας νέας παγκόσμιας αρχιτεκτονικής.

Το τέλος της αμερικανικής ηγεσίας

Έχει γραφτεί ήδη αρκετές φορές. Η αποτυχία των ΗΠΑ να ηγηθούν στην παγκόσμια μάχη κατά της πανδημίας, σε συνδυασμό με την εξέλιξη τραγική αδυναμία τους να πάρουν μέτρα που θα περιόριζαν την έκθεση του πληθυσμού τους σε κίνδυνο, έρχεται να ολοκληρώσει την αδυναμία των ΗΠΑ να έχουν σήμερα έναν ηγετικό ρόλο, ανάλογο με αυτό που κατέκτησαν για τη Δύση την επαύριον του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και εν πολλοίς διατήρησαν και μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Βέβαια ούτως ή άλλως οι ΗΠΑ ήταν  σε μια διαδικασία απόσυρσης από διάφορα μέτωπα και αναδίπλωσης στα εθνικά τους όρια και η προεδρία Τραμπ απλώς επικύρωσε την τάση αυτή. Από τα σχέδια των neocons στα τέλη του περασμένου αιώνα για έναν «Νέο Αμερικανικό Αιώνα», τώρα περνάμε στη ρητή σχεδόν παραδοχή ότι οδεύουμε προς τη «μετα-αμερικανική εποχή».

Δεν ήταν τυχαίο ότι η όλη συγκυρία του εμπορικού πολέμου με την Κίνα ήδη είχε αρχίσει να παραπέμπει σε έναν κόσμο πιο κατακερματισμένο, όπου αντί για το όραμα μιας παγκόσμιας αγοράς θα κυριαρχεί η πραγματικότητα ενός διεθνούς συστήματος αποτελούμενου από διακριτούς πόλους συσσώρευσης και διάφορα –ενίοτε και τεμνόμενα– δίκτυα προνομιακών συναλλαγών.

Ο νέος κατακερματισμός

Παρότι κατεξοχήν γέννημα της παγκοσμιοποίησης, αν δούμε την τελευταία ως παγκόσμια εξάπλωση των εφοδιαστικών αλυσίδων και ως εκθετική αύξηση των αεροπορικών ταξιδιών, η πανδημία τελικά δημιουργεί έναν πολύ πιο κατακερματισμένο κόσμο.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι χώρες επανεξετάζουν την πολιτική τους ως προς την απόλυτη εξάρτηση από την παραγωγή σε χώρες χαμηλότερου εργατικού κόστους, εξετάζοντας την ανάγκη να έχουν σημαντικό μέρος της παραγωγής στο έδαφός τους, ή ότι στον ανταγωνισμό για την επάρκεια σε προστατευτικό εξοπλισμό οι χώρες διαγκωνίζονται για μια παραγγελία μασκών.

Ούτε είναι τυχαίο ότι ακόμη και στο πιο προχωρημένο πείραμα υπερεθνικής οικονομικής ολοκλήρωσης, την Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν έχει μπορέσει να καταγραφεί πραγματική αλληλεγγύη και ο βασικός σχεδιασμός όπως και οι κρίσιμες αποφάσεις για την υγειονομική πολιτική λαμβάνονται στο εθνικό επίπεδο.

Παρότι η εμπειρία του κοροναϊού είναι κοινή, ο κόσμος που αναδύεται θα είναι πολύ πιο ανταγωνιστικός και συγκρουσιακός, με τα εθνικά κράτη να αναζητούν εργαλεία για να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις ανάγκες ανασυγκρότησης μετά από μια οικονομική συρρίκνωση που συγκρίνεται μόνο με τις επιπτώσεις πλήρους πολεμικής εμπλοκής.

Οι κοινωνίες, που ούτως ή άλλως ήταν επιφυλακτικές έναντι των υπερεθνικών οργανισμών εξαιτίας της απόστασης ανάμεσα σε διακηρύξεις και έργα, τώρα θα είναι ακόμη πιο επιφυλακτικές, εφόσον η όποια αντοχή τους στην πανδημία θα είναι αποτέλεσμα πολιτικών που χαράχτηκαν στο εθνικό επίπεδο.

Η κρίση των παγκόσμιων πολιτικών ελίτ

Κοινό στοιχείο του κόσμου που έρχεται η κρίση των πολιτικών ελίτ. Η αίσθηση ότι οι πολιτικές ηγεσίες απέτυχαν στο στόχο τους, υποτίμησαν τις προειδοποιήσεις των ειδικών να λάβουν έγκαιρα μέτρα, αδυνατούσαν να έχουν ένα συνεκτικό σχέδιο και είχαν απαξιώσει κρίσιμες υποδομές ξεκινώντας από τα δημόσια συστήματα υγείας, εκ των πραγμάτων διαμόρφωσε όρους μιας βαθύτερης κρίσης νομιμοποίησης που δεν θα αντιστραφεί τόσο εύκολα.

Ο τρόπος μάλιστα που ευρύτερα κομμάτια των κοινωνιών αισθάνονται ότι κυβερνήσεις και πολιτικές ελίτ στάθμισαν όχι τους όρους προστασίας αλλά τους όρους διασποράς της επιδημίας στη βάση στενών οικονομικών επιδιώξεων επιτείνει αυτή την αίσθηση. Και παρότι σε κάποιες περιπτώσεις κυβερνήσεις ή ηγετικές φυσιογνωμίες δείχνουν να επενδύουν πολιτικά στο χειρισμό που έκαναν στην πανδημία το γενικό στίγμα είναι αυτό του βαθέματος της πολιτικής κρίσης.

Το ίδιο ισχύει εν μέρει και για τις οικονομικές ελίτ. Παρότι υπήρξαν αρκετά παραδείγματα «φιλανθρωπικού καπιταλισμού», με ανθρώπους όπως ο Μπιλ Γκέητς να τον παρουσιάζουν ως στρατηγική επιλογή, υπάρχει και η πραγματικότητα των επιχειρήσεων που απέτυχαν να προσφέρουν επαρκή μέσα προστασίας στους εργαζομένους του ή επέμειναν στη λειτουργία τους ακόμη και όταν δεν ήταν στρατηγικές.

Η αμήχανη ανάδυση νέων πόλων

Η Κίνα πολύ θα ήθελε να αναδειχτεί στον νέο πόλο έλξης του νέου τοπίου. Αυτό αποτυπώνει και η διαρκής επίδειξη soft power από τη μεριά του Πεκίνου ως προς την αποτελεσματικότητα στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Ωστόσο, δεν είναι τόσο εύκολο για την Κίνα να διεκδικήσει ηγετικό ρόλο. Όχι μόνο γιατί μένει να φανεί εάν μπορεί να αντέξει τυχόν νέο κύμα της πανδημίας αλλά και γιατί δεν έχει επιδείξει ακόμη ικανότητα μια εξωτερικής πολιτικής που να προσφέρει ευρύτερες εγγυήσεις και όχι απλώς προώθηση των κινεζικών συμφερόντων, στοιχείο που βαραίνει ακόμη και σε σχέση με σχέδια όπως το «μία ζώνη, ένας δρόμος». Της λείπει άλλωστε αυτό που προς το παρόν διατηρεί για παράδειγμα η Ρωσία, ήτοι η αίσθηση ότι μπορεί να διαχειριστεί διεθνείς κρίσεις ως power broker και εγγυητής και όχι απλώς η δύναμη που θα βγει κερδισμένη. Ως αποτέλεσμα την ώρα που ο «αμερικανικός αιώνας» δύει, ο κινεζικός απέχει του να ανατείλει.

Το ερώτημα των «από κάτω» και των κοινωνικών εκρήξεων

Η συγκυρία της κρίσης έφερε στο προσκήνιο πλήθος αιτήματα που μέχρι τώρα απορρίπτονταν ποικιλοτρόπως από τις οικονομικές και πολιτικές ελίτ την ώρα που είχαν ευρεία κοινωνική αποδοχή.

Η στήριξη των δημόσιων συστημάτων υγείας, η επίταξη ιδιωτικών υποδομών, η διασφάλιση ενός ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος με ευθύνη του κράτους, η απαγόρευση των απολύσεων, η μεγάλη δημόσια δαπάνη ως αντίδοτο της ύφεσης, ο σεβασμός και η αναγνώριση των εργαζομένων της «πρώτης γραμμής», από τους γιατρούς και τους νοσηλευτές μέχρι τους εργαζομένους στις εφοδιαστικές αλυσίδες και τα μέσα μαζικής μεταφοράς, όλα αυτά αναδεικνύουν ένα πλαίσιο όπου τα αιτήματα των λαϊκών τάξεων θα μπορούσαν να ακουστούν πολύ περισσότερο και να σφραγίσουν αποφασιστικά την επόμενη μέρα.

Όμως, η βαθιά κρίση των παραλλαγών της αριστεράς – καθόλου τυχαίος ο συμβολισμός ότι η πανδημία συνέπεσε με το τέλος της αρχηγίας Κόρμπιν στο Εργατικό Κόμμα και την εκ νέου απόσυρση της υποψηφιότητας του Μπέρνι Σάντερς – σημαίνει ότι αυτά τα αιτήματα δεν μπορούν εύκολα να συγκεφαλαιωθούν σε πολιτικό σχέδιο. Ως αποτέλεσμα οι «τίτλοι τέλους» σε υπαρκτές πλευρές του νεοφιλελευθερισμού δεν συνδυάζονται με την ανάδυση ενός ανταγωνιστικού πολιτικού σχεδίου.

Ωστόσο, δεν θα πρέπει να υποτιμάμε το ενδεχόμενο οι βαριές κοινωνικές συνέπειες των ίδιας της πανδημίας, ξεκινώντας από την έκρηξη ανεργίας που είναι σε εξέλιξη, σε συνδυασμό με την αδυναμία των πολιτικών ελίτ να προσφέρουν διέξοδο, να οδηγήσουν και σε ένα νέο μεγάλο κύκλο κοινωνικών εκρήξεων με απρόβλεπτα αποτελέσματα.