Συμφιλιωμένοι με την καταστροφή

«Αυτό που ανησυχεί τους επιδημιολόγους περισσότερο απ’ ό,τι οι αρχαίες επιδημίες είναι οι σύγχρονες, που έχουν μετατοπιστεί, αναδομηθεί και επανεξελιχθεί λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη.

Η ανησυχία τους έχει να κάνει κατά πρώτον με τη γεωγραφία. Προτού εισέλθουμε στη σύγχρονη εποχή, η απόσταση ανάμεσα σε ανθρώπινους πληθυσμούς λειτουργούσε σαν ασπίδα κατά των πανδημιών – ένας ιός μπορούσε να ξεπαστρέψει μια πόλη ή ένα βασίλειο ή, σε ακραίες περιπτώσεις, μια ήπειρο, αλλά κατά κανόνα δεν μπορούσε να ταξιδέψει περισσότερο από τα θύματά του, τα οποία ακόμη δεν διέθεταν τα μέσα για να καλύψουν μεγάλες αποστάσεις. Η μαύρη πανώλη σκότωσε το 60% του πληθυσμού της Ευρώπης, αλλά περιορίστηκε εντός των συνόρων της· φανταστείτε τι θα είχε καταφέρει σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο».

Οι ανωτέρω γραμμές δεν γράφτηκαν μετά την πανδημία του κορωνοϊού. Γράφτηκαν πριν. Είναι ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο «Ακατοίκητη Γη – Μια ιστορία του μέλλοντος» (Μεταίχμιο, 2019) του αμερικανού ιστορικού και δημοσιογράφου Ντέιβιντ Γουάλας – Γουέλς. Δεν το πήρε κανείς είδηση; Απεναντίας.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες έκανε πάταγο. Βρέθηκε στην κορυφή της λίστας των μπεστ σέλερ των «New York Times». Ακόμη και στην Ελλάδα, τη χώρα που συνηθίζει να σνομπάρει κάτι τέτοιες διεθνείς εκδοτικές επιτυχίες, δεν πέρασε απαρατήρητο. Μπορεί να είδατε το διαφημιστικό του μπάνερ σε κάποιον από τους σταθμούς του Μετρό – δεν είναι και πολλά τα βιβλία που τυγχάνουν ανάλογης… τιμής (μεταφορικά και κυριολεκτικά) – ή να διαβάσατε κάποια από τις κριτικές/βιβλιοπαρουσιάσεις του στις εφημερίδες, τα περιοδικά και το Διαδίκτυο, συμπεριλαμβανομένης μιας εξαιρετικά εκτενούς και διεισδυτικής του Φίλιππου Δρακονταειδή στα «ΝΕΑ» (4.1.2020).

Μια σύντομη νύξη θα βρείτε και σ’ ένα δικό μου άρθρο, λίγες εβδομάδες αργότερα, όπου επισημαίνω το βιβλίο ως επιχείρημα προκειμένου να το… ξανασκεφτούν όσοι έσπευσαν να χλευάσουν το αφελές λογύδριο για την κλιματική αλλαγή του Χοακίν Φίνιξ, κατά την απονομή των φετινών Οσκαρ. Φετινών, είπα; Δεν έχετε κι εσείς την εντύπωση, ύστερα από όσα μεσολάβησαν, ότι τα τελευταία Οσκαρ απονεμήθηκαν πριν από έναν αιώνα τουλάχιστον;

Τότε; Τι ακριβώς συνέβη και, εν μέσω πανδημίας, μια καραμπινάτη «προειδοποίηση» για την επικείμενη έλευσή της, δεν στοίχειωσε τη συλλογική μας μνήμη; Η εύκολη απάντηση είναι πως η «Ακατοίκητη Γη» του Γουάλας – Γουέλς δεν επικεντρώνει την προσοχή της στις πανδημίες. Οι πανδημίες είναι μονάχα ένα από τα τουβλάκια στο ντόμινο της κλιματικής αλλαγής ή «ντόμινο της καταστροφής», όπως επιγράφεται η σχετική ενότητα στο βιβλίο του.

Θα μπορούσε να επιγράφεται και οι «δέκα πληγές του Φαραώ», εάν ο Γουάλας – Γουέλς επιθυμούσε να ηθικολογήσει (αλλά δεν το επιθυμεί): καύσωνες, λιμοί (με γιώτα), λοιμοί (με όμικρον γιώτα), πλημμύρες, πυρκαγιές, μόλυνση της ατμόσφαιρας, υπερθέρμανση, οικονομική κατάρρευση, πολεμικές συγκρούσεις, μαζικές μεταναστεύσεις… Μια δαντική κόλαση με όλα τα κομφόρ της, τοποθετημένη πια όχι σε χρόνο μέλλοντα, αλλά σε χρόνο ενεστώτα. Δεν θα χρειαστεί καν να μετακινηθούμε από την παρούσα ζωή στην επόμενη· τι πλήγμα και αυτό για τις θρησκείες.

Μια λιγότερο προφανή απάντηση δίνει ο ίδιος ο Γουάλας – Γουέλς στο βιβλίο του: τίποτε από όλα τα παραπάνω δεν είναι για εμάς… καινούργιο. Για την ακρίβεια, μπορεί να είναι καινούργιο για την εμπειρία μας – την εμπειρία του μέσου δυτικού πολίτη – αλλά δεν είναι καινούργιο για το φαντασιακό μας (και το φαντασιακό μας, θα μας διαβεβαιώσουν οι φροϋδιστές, είναι μια άλλη μορφή εμπειρίας, που καθόλου δεν θα πρέπει να υποτιμούμε).

Το φαντασιακό μας υπόκειται εδώ και δεκαετίες σε έναν ιδιότυπο μιθριδατισμό: καταναλώνει μικρές ή όχι και τόσο μικρές ποσότητες εικονικών «καταστροφών», ώστε στο τέλος της ημέρας – σήμερα, ας πούμε – τίποτε να μην μας… αιφνιδιάζει πραγματικά, να έχουμε την αίσθηση ενός διαρκούς déjà vu: όλα τα έχουμε ξαναδεί, όλα τα έχουμε ξαναζήσει -με την ειδοποιό διαφορά ότι όλα τα έχουμε ξαναδεί και ξαναζήσει αποκλειστικά στον αυστηρά περιχαρακωμένο και στεγανά προστατευμένο χώρο του φαντασιακού μας. Αυτή ήταν και η πρώτη «καραντίνα» που παραβιάσαμε.

Το Χόλιγουντ επένδυσε δισεκατομμύρια δολάρια πάνω σε τούτο το οξύμωρο: να σου δείχνει στο πανί το μάξιμουμ της απειλής κι εσύ να τραγανίζεις εφησυχασμένος τα πατατάκια σου. Δεν έχουμε εδώ τον χώρο -ούτε και υπάρχει λόγος – για να αναφέρουμε ονομαστικά όλες τις «ταινίες καταστροφής» των περασμένων δεκαετιών: είτε κινδύνευε ο πλανήτης μας από μετεωρίτη είτε η παράκτια πολιτεία μας από τσουνάμι, σημασία είχε να σώσει ο κεντρικός ήρωας την κοπελιά του ή να επανασυνδεθεί με την οικογένειά του.

Η λεγόμενη «ανθρωπική αρχή», τουτέστιν η εμμονή να βλέπουμε τα πάντα με τα μάτια (και τα συμφέροντα) του ανθρώπινου γένους, που τόσο ακριβά κόστισε και κοστίζει στην υφήλιο (σε σημείο που σήμερα οι επιστήμονες, πλάι σε γεωλογικές περιόδους όπως η «πλειόκαινος» και η «πλειστόκαινος», να μιλούν και για την «ανθρωπόκαινο»), στις χολιγουντιανές «ταινίες καταστροφής» εκφυλίζεται στην απόλυτη «εγωιστική αρχή»: εγώ να σωθώ, άντε και οι… δικοί μου. Και αν δεν βάζω τα γέλια με την εγκληματική σεναριακή αφέλεια είναι επειδή έχω πλήρη επίγνωση πως όλα αυτά είναι (και θα παραμείνουν) παραμύθια.

Τα πράγματα – και το βλέμμα μας – άλλαξαν δραματικά κατά την 11^η Σεπτεμβρίου του 2001. Ηταν η πρώτη φορά, τουλάχιστον στη σύγχρονη εποχή, που το Χόλιγουντ δραπέτευσε από το φαντασιακό μας και προσγειώθηκε ανώμαλα στην καθημερινότητά μας. Το χτύπημα στους Δίδυμους Πύργους δεν συγκρίθηκε τυχαία με το χτύπημα στο Περλ Χάρμπορ το 1941, όχι μόνο για τον αντίστοιχο αριθμό των απωλειών (οι Δίδυμοι Πύργοι ξεπέρασαν ελαφρά το Περλ Χάρμπορ σε απώλειες), αλλά πρωτίστως για την ανάλογη αίσθηση του αιφνιδιασμού: αυτά τα πράγματα «δεν μπορούσαν να συμβούν» μέχρις ότου «συνέβησαν».

Ακόμη λιγότερο τυχαία συγκρίνεται στην Αμερική το Περλ Χάρμπορ με την πανδημία του κορωνοϊού. Εν προκειμένω οι νεκροί του κορωνοϊού (μόνο στις ΗΠΑ) είναι ήδη οκταπλάσιοι από τους νεκρούς του Περλ Χάρμπορ, αλλά η στυφή γεύση του αιφνιδιασμού παραμένει αναλλοίωτη: ποτέ πια η καθημερινότητά μας δεν θα είναι η ίδια – και ας μη μνημονεύσουμε το ανεπανόρθωτο στραπάτσο στο φαντασιακό μας.

Υπάρχει όμως κι ένας ιλαρός επίλογος στην τραγωδία. Οι «ταινίες καταστροφής» δεν τρακάρουν ετεροχρονισμένα μονάχα με την πραγματικότητά μας· ανατροφοδοτούν και τις θεωρίες συνωμοσίας. Αναρίθμητοι σαλταρισμένοι και χειριστές σαλταρισμένων εντοπίζουν στις «ταινίες καταστροφής» τα σημάδια από τα καρφιά, τις προδρομικές «αποδείξεις» για τον εν ψυχρώ σχεδιασμό της τραγωδίας από… σκοτεινά κέντρα αποφάσεων. Αφού ο Τζουντ Λο μάς τα έλεγε στο «Contagion» από το 2011. Πώς τα ήξερε ο Τζουντ Λο;