Ο κοροναϊός πλήττει τη Δημοκρατία και τις ατομικές ελευθερίες – Νέες μορφές αντίδρασης υπάρχουν;

Από μια άποψη η περίοδος των περιοριστικών μέτρων για την αντιμετώπιση του νέου κοροναϊού είναι και η περίοδος εκείνη στην οποία είδαμε τη μεγαλύτερη παγκόσμια αναστολή βασικών ελευθεριών. Αυτό ήταν αναμενόμενο, αφού η βασική μορφή παρέμβασης δημόσιας υγείας που εφαρμόζεται είναι αυτή των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης που υποστηρίζονται από διάφορες παραλλαγές απαγόρευσης.

Η πιο συνηθισμένη απαγόρευση είναι αυτή των μαζικών συναθροίσεων. Η πλειοψηφία των χωρών αυτή τη στιγμή εμποδίσει τις δημόσιες συναθροίσεις πάνω έναν πολύ μικρό αριθμό ατόμων.

Όμως, η μαζική συνάθροιση, η διαδήλωση, το συλλαλητήριο, ο δρόμος και το πεζοδρόμιο είναι και οι βασικές μορφές συλλογικής διαμαρτυρίας που διαθέτουν οι κοινωνίες. Αποτελούν τον ίδιο τον ορισμό της μαζικής διαμαρτυρίας αφού συνδυάζουν δύο κομβικά στοιχεία που ορίζουν τη διαμαρτυρία και επιτρέπουν τη μαζική διεκδίκηση. Από τη μια οικειοποιούνται το δημόσιο χώρο και ουσιαστικά επιβάλλουν την παρουσία τους στη δημόσια σφαίρα. Από την άλλη διαταράσσουν την καθημερινή λειτουργία της πόλης είτε ως μέσο για να υπογραμμίσουν το ένα ή το άλλο αίτημα είτε για να ασκήσουν πίεση προς τους φορείς της εξουσίας πολιτικής αλλά και οικονομικής.

Παρ’ ότι το τέλος αυτού του είδους της διαμαρτυρίας αναγγέλθηκε πολλές φορές, αποδείχτηκε πολύ πιο ανθεκτική, αποδεικνύοντας ότι αποτελεί μια θεμελιώδη πλευρά των σύγχρονων δημοκρατιών. Η δεκαετία του 2010 μάλιστα αποτέλεσε μια περίοδο στην οποία κατεξοχήν οι άνθρωποι διεκδίκησαν να είναι μαζί μέσα στο δημόσιο χώρο.

Αυτό ήταν το μήνυμα της Πλατείας Ταχρίρ, της Πουέρτα δε Σολ, της Πλατείας Συντάγματος, του Πάρκου Γκεζί, του Occupy!

Διαπιστώθηκε ότι οι ίδιοι άνθρωποι που χρησιμοποιούσαν στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ήταν οι ίδιοι που ένιωθαν τόσο μεγάλη ανάγκη να βρεθούν στο δημόσιο χώρο σε μια μορφή φυσικής και όχι εικονικής συνύπαρξης.

Οι απαγορεύσεις της πανδημίας

Παρ’ ότι χαίρουν ευρείας συναίνεσης, εάν τις δούμε αντικειμενικά, οι απαγορεύσεις που έχουν επιβληθεί αποτελούν μία από τις πιο εντυπωσιακές αναιρέσεις βασικών ελευθεριών σε ειρηνική περίοδο.

Για πρώτη φορά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι κοινωνίες φαινομενικά συναινούν στο να δώσουν τόσο μεγάλες εξουσίες στις κυβερνήσεις να ακυρώσουν πλευρές των θεμελιωδών ελευθεριών, ξεκινώντας από την ελευθερία της κίνησης και κατά συνέπεια της διαδήλωσης και της διαμαρτυρίας.

Ακόμη και στην Ελλάδα, στις όχι και τόσο μεγάλες κινητοποιήσεις που έχουν γίνει και που ήταν εντελώς συμβολικές, υπήρξαν περιπτώσεις όπου κόπηκαν τα προβλεπόμενα πρόστιμα για άσκοπες μετακινήσεις, όπως για παράδειγμα έγινε με την κινητοποίηση εκπροσώπων των εκπαιδευτικών έξω από το υπουργείο Παιδείας πριν από μερικές μέρες.

Τα νέα περιθώρια επιτήρησης

Στις απαγορεύσεις ας προσθέσουμε και μια άλλη διάσταση: την εντυπωσιακά επέκταση μηχανισμών και τεχνολογιών επιτήρησης. Η αναγκαία ιχνηλάτηση των επαφών των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων μέσα από τη χρήση δεδομένων από τα δίκτυα κινητής τηλεφωνίας και ειδικές εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα που δοκιμάστηκε στην Νοτιοανατολική Ασία, αλλά αναμένεται να αποτελέσει μία από τις πρακτικές και στη Δύση ενόψει του δεύτερου κύματος, σημαίνουν και μια εντυπωσιακή εκχώρηση πληροφοριών που αφορούν τις κινήσεις και τις συναναστροφές ανθρώπων, ακριβώς τον πυρήνα της ελευθερίας κίνησης.

Ουσιαστικά, πράγματα που οι διωκτικές αρχές οι διάφορες υπηρεσίες που ασχολούνταν με την «κρατική ασφάλεια» διεκδικούσαν εδώ και χρόνια, αλλά προσέκρουαν σε θεμελιώδη δικαιώματα, τώρα νομιμοποιούνται στο όνομα της αντιμετώπισης της πανδημίας.

Οι νέες μορφές διαμαρτυρίας

Ωστόσο ακόμη και σε αυτό το τοπίο, εμφανίζονται μορφές διαμαρτυρίας και διεκδίκησης.

Οι πρώτες που μπορούν να καταγραφούν είναι αυτές που αφορούν τη σημασία της δημόσιας σφαίρας του διαδικτύου. Σε μια εποχή που η επικοινωνία γίνεται κομβική διάσταση της πολιτικής πρακτικής και πολιτικοί και κόμματα είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στο τι συμβαίνει σε σχέση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τη θετική ή αρνητική δημοσιότητα που αναπτύσσεται εκεί, είναι εφικτό το κλίμα που διαμορφώνεται εκεί να επηρεάζει αποφάσεις.

Το είδαμε αυτό σε περιπτώσεις όπως των ΗΠΑ ή της Βρετανίας όπου το κλίμα που διαμορφωνόταν συνέβαλε στην έστω και καθυστερημένη λήψη μέτρων για τον περιορισμό της διασποράς.

Το είδαμε σε διάφορες χώρες με τις αυθόρμητες κινητοποιήσεις στα μπαλκόνια υπέρ των εργαζομένων στα δημόσια συστήματα υγείας, που έπαιξαν έναν ρόλο ώστε κυβερνήσεις ακόμη και με καθυστέρηση να πάρουν μέτρα στήριξης της δημόσιας υγείας.

Είδαμε όμως και μορφές διαμαρτυρίας που ήταν ταυτόχρονα παραδοσιακές και καινούργιες. Οι απεργίες στην Ιταλία για την εξασφάλιση μέσων προστασίας και ασφάλειας σε βιομηχανίες και χώρους εργασίας και για την επέκταση των πρακτικών αναστολής λειτουργίας σε όλους τους μη ουσιώδεις κλάδους είναι ένα παράδειγμα.

Ένα άλλο παράδειγμα ήταν οι κινητοποιήσεις σε μεγάλες εταιρείες στις εφοδιαστικές αλυσίδες στις ΗΠΑ που επίσης απαίτησαν μέτρα και προστατευτικό εξοπλισμό.

Στο ίδιο πλαίσιο μπορούμε να δούμε τις διεκδικήσεις διαφόρων κλάδων μέσω του διαδικτύου ή την ανάδειξη αιτημάτων ή προβλημάτων. Θα μπορούσε κάποιος να μιλήσει για μια ιδιότυπη διαδικασία προσαρμογής των κινημάτων σε μια συνθήκη όπου η άλλη όψη του νομίσματος είναι και ότι οι πολιτικοί δεν έχουν άλλο τρόπο να απευθυνθούν στους εκλογείς τους παρά μόνο το διαδίκτυο και κατά συνέπεια είναι ευάλωτοι στο κλίμα που διαμορφώνεται εκεί.

Το παράδειγμα με την άτακτη απόσυρση των μέτρων για τα voucher στην Ελλάδα είναι χαρακτηριστικό.

Η πολιτική σύγκρουση δεν τελειώνει ποτέ

Όλα αυτά υπενθυμίζουν ότι η πολιτική και κοινωνική διαπάλη δεν τελειώνουν ποτέ. Ακόμη και εν μέσω περιορισμών η διαμαρτυρία βρίσκει τρόπου να εκφραστεί και να πιέσει. Και αυτό είναι από πολλές απόψεις ελπιδοφόρο και αναγκαίο. Γιατί δεν μπορούμε να στερηθούμε το οξυγόνο της δημοκρατικής διεκδίκησης.