Ο έλεγχος και η επιτήρηση είναι ένα βασικό στοιχείο της νεωτερικότητας. Μπορεί να μας φαίνεται σήμερα ανοίκειο αλλά πριν τη νεωτερικότητα οι φορείς εξουσίας μπορεί να είχαν πολύ μεγάλα περιθώρια εξαναγκασμού, συχνά αυθαίρετου, πάνω στους υπηκόους, όμως δεν τους παρακολουθούσαν, ή πιο σωστά δεν είχαν το ίδιο ενδιαφέρον να ξέρουν τι κάνουν ανά πάρα στιγμή οι υπήκοοί τους.

Όμως, σταδιακά αυτό άρχισε να αλλάζει και να επεκτείνονται οι μορφές επιτήρησης, καταγραφής και ενίοτε παρακολούθησης των πολιτών. Για την ακρίβεια, η ορθή επιτήρηση έγινε βασικό τμήμα αρκετών πλευρών της ζωής, καθώς θεωρήθηκε ότι αυτό εξασφαλίζει την αντίστοιχα ορθή προσαρμογή τους στις κοινωνικές νόρμες, στην εργασία, την εκπαίδευση, την άσκηση των στρατιωτικών καθηκόντων και γενικά κάθε απαίτηση πειθαρχίας. Ο φιλόσοφος Τζερεμι Μπένθαμ είχε προτείνει στα τέλη του 18ου αιώνα την έννοια του «πανοπτικού» ως της βασικής αρχής σχεδιασμού για φυλακές, άσυλα, εργοστάσια, νοσοκομεία και σχολεία, καθώς επέτρεπε την εύκολη παρακολούθηση μεγάλου αριθμού ανθρώπων.

Βέβαια, ταυτόχρονα η εποχή της νεωτερικότητας ανέδειξε και το θέμα των ατομικών ελευθεριών, του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα και σταδιακά αυτό που συνηθίσαμε να ονομάζουμε ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα, με την προστασία των τελευταίων να ενσωματώνεται στη συνταγματική τάξη. Μάλιστα, στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι «δυτικές» δημοκρατίες κατηγορούσαν την ΕΣΣΔ και τα άλλα σοσιαλιστικά κράτη για την εκτεταμένη παρακολούθηση των πολιτών τους, έστω και εάν στην πραγματικότητα, τυπικά και άτυπα και ση Δύση υπήρχαν διάφορες μορφές επιτήρησης «αντιφρονούντων.

Ο καπιταλισμός της επιτήρησης

Οι ψηφιακές τεχνολογίες διαμόρφωσαν νέες δυνατότητες ως προς την επιτήρηση και τον έλεγχο των ανθρώπων.

Αρχικά γιατί ένας πολύ μεγάλος αριθμός στοιχείων για συναλλαγές, πρακτικές, δοσοληψίες και διοικητικές διεργασίες διεκπεραιώνεται και καταγράφεται ψηφιακά.

Έπειτα, γιατί η πλοήγησή μας στο διαδίκτυο είναι μια διαρκώς καταγράψιμη συμπεριφορά. Και βέβαια πλέον γιατί ο συνδυασμός της τηλεφωνίας, του διαδικτύου και των συστημάτων γεωεντοπισμού επιτρέπουν ακόμη μεγαλύτερη καταγραφή δεδομένων που αφορούν τις κινήσεις και τις αλληλεπιδράσεις των ανθρώπων.

Προσθέστε σε όλα αυτά και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που κατεξοχήν στηρίζονται στην εμπορική εκμετάλλευση των δεδομένων που προκύπτουν από τις συνήθειες, τις πρακτικές, τις μετακινήσεις, τις προτιμήσεις, τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις των ανθρώπων. Όλα αυτά ενισχύονται και από τις εξελίξεις στην τεχνολογία και την τεχνητή νοημοσύνη που επιτρέπουν ακόμη πιο αποτελεσματική επεξεργασία όλων αυτών των δεδομένων.

Από κοντά και το τμήμα εκείνο των τεχνολογιών επιτήρησης που σχετίζεται με τις εξέλιξη των μέσων που χρησιμοποιούν οι αστυνομικές δυνάμεις και οι υπηρεσίες ασφαλείας. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η τεράστια επέκταση των καμερών κλειστού κυκλώματος που σε αρκετές πόλεις καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του δημόσιου χώρου τους και που συνδυάζονται και με εξελιγμένες τεχνολογίες ως προς την αναγνώριση πινακίδων οχημάτων αρχικά και χαρακτηριστικών προσώπου στη συνέχεια.

Το πιο ενδιαφέρον είναι οι διεργασίες αυτές προωθήθηκαν και από τη μεριά των υπηρεσιών ασφαλείας και των τεχνολογικών εταιρειών που συνεργάζονται μαζί τους, όσο και από τη μεριά ιδιωτικών εταιρειών, ιδίως από τη στιγμή που τα «μεγάλα δεδομένα» (big data) έγιναν από τα πιο προσοδοφόρα πεδία επένδυσης. Ας μην ξεχνάμε ότι κολοσσοί όπως η Google και η Facebook  ουσιαστικά αυτό έχουν ως πραγματικό επιχειρηματικό τους αντικείμενο.

Η επιτήρηση στην εποχή της πανδημίας

Γύρω από την πανδημία αυτά απέκτησαν ξεχωριστή σημασία. Αυτό είχε να κάνει με διάφορες απαιτήσεις και πρακτικές που έγιναν κομβικές για τον περιορισμό της διασποράς του ιού.

Καταρχάς είχαμε όλη την ανάγκη έγκαιρης και γρήγορης ανίχνευσης και ελέγχου των επαφών ενός κρούσματος, αλλά και εξασφάλισης ότι τηρούνται τα μέτρα καραντίνας. Αυτό σε χώρες η Νότια Κορέα διευκολύνθηκε από τη χρήση εφαρμογών για κινητά τηλέφωνα που καταγράφουν αναλυτικά κινήσεις και επαφές του χρήστη τους και που μπορούν να συνδυαστούν με τα δεδομένα από πιστωτικές κάρτες ή από κάμερες CCTV. Αντίστοιχα, μέτρα εφαρμόστηκαν και στην Κίνα, όπου επιπλέον χρησιμοποιούνται και εφαρμογές που ελέγχουν τα δεδομένα για την υγεία του χρήστη και οι οποίες καθορίζουν και το εάν του επιτρέπεται να εισέλθει σε ορισμένους χώρους.

Παρότι οι τεχνικές αυτές χρησιμοποιήθηκαν σε χώρες που κυρίως έδωσαν έμφαση στην ανίχνευση, τον έλεγχο και την απομόνωση κρουσμάτων, εξαρχής ενδιαφέρον για τέτοιες τεχνικές υπήρξε και σε άλλες χώρες.

Ορισμένες χώρες είχαν ούτως ή άλλως μεγάλη παράδοση στη μαζική επιτήρηση. Το Ισραήλ για παράδειγμα είχε ήδη σε λειτουργία ένα από τα πιο σύνθετα συστήματα παρακολούθησης ενός πληθυσμού: αυτό που εφαρμόζει στα Κατεχόμενα σε βάρος των Παλαιστινίων, σε μια συνθήκη όπου ούτως ή άλλως δεν αναγνώριζε πλήρη δικαιώματα. Πάνω σε αυτό το πεδίο υπήρξαν και ιδιωτικές εταιρείες που ανέπτυξαν εξελιγμένες σχετικές τεχνολογίες, εκμεταλλευόμενες τις στενές τους σχέσεις με τις ένοπλες δυνάμεις και τις υπηρεσίες ασφαλείας. Ωστόσο, όταν η ισραηλινή κυβέρνηση δοκίμασε να γενικεύσει τη χρήση τέτοιων τεχνικών και στον πληθυσμό του Ισραήλ υπήρξε αντίδραση και η επιβλέπουσα κοινοβουλευτική υπηρεσία απαίτησε να μην επεκταθεί πέραν όσων είχαν εντολές να αυτοπεριοριστούν. Πάντως, η υπηρεσία ασφαλείας, η Σιν Μπετ εξακολουθεί να χρησιμοποιεί τέτοιες τεχνολογίες για να εντοπίζει επαφές με επιβεβαιωμένα κρούσματα.

Την ίδια στιγμή έχει ανοίξει και η συζήτηση στην Ευρώπη για ανάλογες εφαρμογές, ιδίως στην προοπτική της συνέχισης της μάχης κατά της πανδημίας με μέσα άλλα από τα γενικευμένα lockdown. Άλλωστε, ήδη μεγάλες εταιρείες όπως η Google και η Apple έχουν ανακοινώσει ότι συνεργάζονται για σχετική εφαρμογή που με όρους ανωνυμίας θα πληροφορεί ως προς την παρουσία προσώπων θετικών στον ιό. Αντίστοιχες, εφαρμογές συζητιούνται σε μια σειρά από χώρες. Ήδη στις αρχές Απριλίου 30 χώρες δοκίμαζαν σε διάφορους βαθμούς τέτοιες εφαρμογές.

Ο κίνδυνος για τις ελευθερίες

Ο βαθμός στον οποίο αυτές οι εφαρμογές παραβιάζουν βασικές ατομικές ελευθερίες ποικίλουν. Ο Economist κατέταξε με τον ανάλογο τρόπο την επίδραση που έχουν διαφορετικές εφαρμογές και τεχνικές στις ατομικές ελευθερίες: Οι τεχνικές ανίχνευσης επαφών έχουν υψηλό κίνδυνο εάν στηρίζονται στη δυνατότητα των κυβερνήσεων να επεξεργάζονται δεδομένα από πλατφόρμες  και χαμηλό εάν απλώς περιορίζονται στην επικοινωνία μεταξύ τηλεφώνων. Υψηλός ο κίνδυνος και για την προσπάθεια για διαμόρφωση διαγραμμάτων επαφών με βάση την επεξεργασία δεδομένων από την κινητή τηλεφωνία, αν και η τεχνική δεν εφαρμόζεται. Μεσαίος είναι ο κίνδυνος για τις εφαρμογές ελέγχου της τήρησης των μέτρων καραντίνας και χαμηλός για τις εφαρμογές που απλώς καταγράφουν γενικές κινήσεις πληθυσμών.

Πάντως οι οργανώσεις υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προειδοποιούν ότι τέτοιες εφαρμογές πρέπει να συνδυαστούν με την τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και το σεβασμό στις προσωπικές ελευθερίες. Με κοινή δήλωσή τους στις αρχές Απρίλη δεκάδες οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ανάμεσά τους η Διεθνής Αμνηστία, ζήτησαν από τις κυβερνήσεις να βάλουν σαφή όρια και εγγυήσεις σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην όποια χρήση τέτοιων εφαρμογών.

Headlines