Η χειραφετητική αβεβαιότητα της επιστήμης

Η διαπίστωση ότι οι εκτιμήσεις των ειδικών για τα χαρακτηριστικά της πανδημίας και την αποτελεσματικότητα των όποιων μέτρων μεταβάλλεται με την εξέλιξη του φαινομένου έφερε στο προσκήνιο μια από τις βασικές αντιφάσεις των σύγχρονων κοινωνιών. Από τη μια στηριζόμαστε, περισσότερο παρά ποτέ, στην επιστήμη και στις τεχνικές εφαρμογές της, σε όλες τις όψεις της ζωής μας, ιδίως ως προς την ασφάλεια έναντι πιθανών κινδύνων. Από την άλλη, η ίδια η επιστήμη, όταν αναμετριέται με πρωτόγνωρες καταστάσεις, όπως είναι μια πανδημία από νέο παθογόνο, συχνά διαπιστώνει αβεβαιότητες.

Για τους ίδιους τους επιστήμονες η ύπαρξη αβεβαιοτήτων, δεδομένων που διορθώνουν τις αρχικές εκτιμήσεις ή ακόμη και τις αναιρούν και διαρκούς μετασχηματισμού του ίδιου του εννοιολογικού πλαισίου, είναι κομμάτι της πραγματικότητας της επιστημονικής έρευνας. Ομως, για την κοινωνία, που αναζητά σταθερά σημεία αναφοράς, ιδίως στο έδαφος μιας κρίσης άλλων θεσμών, αυτό γεννά μια επιπλέον ανασφάλεια.

Και το ζήτημα είναι ότι παρά τη μεγάλη πρόοδο της επιστήμης, ένα φαινόμενο όπως μια πανδημία διαμορφώνει μια ριζικά πρωτότυπη συνθήκη, όσο μεγάλη και εάν είναι η γνώση που μπορούμε να έχουμε για τους ιούς γενικά, τους κορωνοϊούς ειδικότερα και τις επιδημίες ή πανδημίες που μπορούν να προκαλέσουν.

Σε μια τέτοια συνθήκη η ακριβής πρόβλεψη δεν μπορεί να είναι εύκολη, ιδίως από τη στιγμή που η ίδια η γνώση που συγκεντρώνεται μαζί με την εξέλιξη του φαινομένου τροποποιεί και τους όρους της όποιας πρόβλεψης. Αυτό εξηγεί επίσης και τα όρια που μπορεί να έχουν μαθηματικά μοντέλα. Οχι γιατί δεν στηρίζονται σε εξαιρετικά εξελιγμένα μαθηματικά εργαλεία, αλλά γιατί ορισμένες από τις αφετηριακές υποθέσεις τους δεν παύουν να είναι ακριβώς υποθέσεις που μπορεί να τροποποιηθούν ανάλογα με τα δεδομένα που διαρκώς σωρεύονται. Για παράδειγμα, στον βαθμό που δεν έχουν προχωρήσει ακόμη μεγάλης κλίμακας έλεγχοι, δεν έχουμε σαφή εικόνα σε πολλές χώρες για μια κρίσιμη παράμετρο που είναι το πραγματικό ποσοστό μετάδοσης του ιού στον πληθυσμό.

Εξέλιξη της γνώσης

Στην πραγματικότητα στοιχείο της επιστήμης είναι η διαρκής μάθηση, η διαρκής εξέλιξη της γνώσης. Ας πάρουμε τα μέτρα φυσικής αποστασιοποίησης. Πρακτικά μέχρι την τωρινή πανδημία ποτέ δεν είχαν δοκιμαστεί σε τέτοια κλίμακα. Αποτελούσαν κατά βάση μια υπόθεση εργασίας, που στηρίζονταν στη γνώση που έχουμε για τη μετάδοση τέτοιων ιών και τη σημασία της κοινωνικής συναναστροφής και επιμέρους ιστορικές πληροφορίες ή αποσπασματικές εφαρμογές. Τώρα εφαρμόστηκαν και μπορούμε να διαπιστώσουμε ποια είναι η πραγματική αποτελεσματικότητά τους.

Το ίδιο ισχύει ακόμη και για ζητήματα όπως η χρήση μασκών. Αφήνοντας κατά μέρος το εύλογο ζήτημα ότι τουλάχιστον στην αρχή υπήρχε ανάγκη να εξασφαλιστεί επάρκεια μασκών για το νοσηλευτικό προσωπικό, το ποια είναι η αποτελεσματικότητα στη χρήση τους από τον γενικό πληθυσμό είναι επίσης κάτι που θα διαπιστωθεί στη διάρκεια αυτής της πανδημίας. Αντίστοιχα, όσο συγκεντρώνονται κλινικά δεδομένα από τη νοσηλεία ασθενών, αποκτούμε και καλύτερη εικόνα για το πώς εξελίσσονται τα βαριά περιστατικά ενώ παράλληλα συνεχίζονται οι δοκιμές για το ποια φαρμακευτικά σκευάσματα μπορούν να είναι αποτελεσματικά μαζί φυσικά με την έρευνα για τα εμβόλια.

Γι’ αυτό και πρέπει να παραδεχτούμε πως το γεγονός ότι η επιστήμη καταγράφει αβεβαιότητες, πιθανότητες και ανοιχτά ερωτήματα είναι η απόδειξη ότι όντως αποτελεί έναν ορθολογικό μηχανισμό που παράγει πραγματική επιστημονική γνώση. Διαφορετικά δεν θα ήταν πάρα μία ακόμη παραλλαγή «μαγικής σκέψης». Η αβεβαιότητα γίνεται έτσι αναγκαία διάσταση του μηχανισμού που τελικά καταλήγει στο να αποκτούμε γνώση, έγκυρη και σαφή. Με έναν τρόπο, για να μπορεί η επιστήμη όντως να παράγει γνώση, θα πρέπει πρώτα να παράγει επαρκή αμφιβολία. Η ιστορία των επιστημών είναι μια ιστορία συστηματικής αμφισβήτησης και ανατροπής προηγούμενων «βεβαιοτήτων».

Η επιστήμη συνδέθηκε σε όλη την περίοδο της νεωτερικότητας με τη χειραφέτηση των ανθρώπων. Την απαλλαγή από τη δεισιδαιμονία και τον φόβο για το άγνωστο. Την απελευθέρωση από την αίσθηση της διαρκούς απειλής. Ταυτόχρονα, η διαπίστωση αβεβαιοτήτων, απρόβλεπτων κινδύνων, ή έστω ενεργών και πιθανών ρίσκων είναι αναπόσπαστο κομμάτι της επιστημονικής σκέψης και έρευνας. Ομως, η χειραφέτηση από τον φόβο σημαίνει και την αναγνώριση του κινδύνου. Οχι για να υποταχθούμε σε αυτόν, αλλά για να συνεχίσουμε να ζούμε και να τον αντιπαλεύουμε. Η αναγνώριση των πραγματικών αβεβαιοτήτων που μας περιβάλλουν, στον βαθμό που βοηθάει να κοιτάξουμε κατάματα τον φόβο και να τον πολεμήσουμε, είναι κομμάτι του πραγματικού χειραφετητικού ρόλου της επιστήμης.

Επιστήμη και ιδεολογία

Η επιστήμη δεν είναι ποτέ αποκομμένη από την κοινωνία, τις κοινωνικές αναπαραστάσεις και τα ιδεολογικά ρεύματα που αναπτύσσονται στην κοινωνία. Αυτή είναι μια θεμελιώδης συνθήκη της μη ουδετερότητάς της. Αυτό αφορά και την ιατρική επιστήμη. Από την έμφαση που θα δοθεί ή όχι στην αντιμετώπιση των κοινωνικών συνθηκών που ευνοούν την ασθένεια μέχρι τον εξαναγκαστικό ή συναινετικό χαρακτήρα των αναγκαίων αλλαγών συμπεριφοράς, τα παραδείγματα σε σχέση και με την πανδημία είναι αρκετά.