Το φάντασμα της εργασίας και το «ρεσάλτο» στην προσωπική ζωή

Γράφει ο Παναγιώτης Μαυρέλης*

Αν η μηχανοποίηση της παραγωγής, όπως έλεγε ο Μαρξ, «δεν απελευθερώνει τον εργάτη απ’ την εργασία, αλλά την εργασία απ’ το περιεχόμενό της», σήμερα η εργασία απεκδύεται και τη μορφή της. Δεν εκκενώνεται μόνο από περιεχόμενο, αλλά ρευστοποιείται. Χάνει κάθε διακριτικό γνώρισμα που την συγκροτούσε ως διαχωρισμένη δραστηριότητα. Τώρα, ο διαχωρισμός είναι καθολικός. Κάθε δραστηριότητα παίρνει τη μορφή της εργασίας. «Κατακλύζει όλη τη ζωή ως θεμελιώδης καταστολή και έλεγχος» (Μποντριγιάρ).

Έχει εισβάλει στον προσωπικό χώρο. Έχει κάνει ρεσάλτο στα σπίτια. Παραβίασε και το τελευταίο άσυλο. Με την τηλεργασία δεν μπορείς να ξεχωρίσεις πια ποιός είναι ο ελεύθερος χρόνος και ποιος χρόνος εργασίας. Είναι βέβαιο πως έχουν συγχωνευθεί. Το σπίτι δεν είναι καταφύγιο. Είναι κι αυτό χώρος εργασίας. Ούτε στον ύπνο σου, ούτε στην αρρώστια σου δεν μπορείς να κρυφτείς. Η μόνη διαφυγή είναι έξω. Αλλά έξω μας  «ζώνει μια τεράστια διαταγή». Σε τελική ανάλυση, τι νόημα μπορεί να έχει ο «ελεύθερος χρόνος» σε καθεστώς απαγόρευσης κυκλοφορίας, σε Κατάσταση Πολιορκίας.

Η εργασία πέθανε, όμως το φάντασμα της στοιχειώνει τις ζωές των ανθρώπων. Άδειασε από περιεχόμενο, γιατί κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής απέκτησε για περιεχόμενο της, τον σιωπηλό καταναγκασμό της εργασίας. Κάθε σφαίρα της ανθρώπινης εμπειρίας, κάθε μορφή επικοινωνίας αποικιοποιήθηκε. Η εργασία δεν υπάρχει πουθενά, επειδή είναι παντού. Στον θαυμαστό νέο κόσμο που ανέτειλε ηγεμονικό μοντέλο εργασίας είναι η μη-εργασία. Παραγωγική είναι οποιαδήποτε σπατάλη χρόνου, αρκεί να επιτηρείται, να καταγράφεται και να συσσωρεύεται σε δεδομένα. Ο ελεύθερος χρόνος «δεν είναι ο πλούτος του ανθρώπου», είναι ο κατεξοχήν χρόνος εργασίας.

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός, η αυτοματοποίηση,  η ρομποτική  εκτοπίζουν τον άνθρωπο από τη παραγωγική διαδικασία. Αρκεί η Τεχνητή Νοημοσύνη και το παραγωγικό σύμπλεγμα των μηχανών. Ο άνθρωπος δεν είναι πια φορέας εργατικής δύναμης, είναι πρώτη ύλη. Το μόνο που οφείλει να κάνει είναι να ψηφιοποιήσει τη ζωή του και να την προσφέρει βορά στη βιομηχανία «εξόρυξης δεδομένων», στους αλγόριθμους συσσώρευσης, επεξεργασίας και αξιοποίησης των Big Data. Για αυτό επιβλήθηκε το lockdown, για αυτό διατάχθηκε ο εγκλεισμός. Για τη βιοπολιτική πρόσοδο. Για να ψηφιοποιηθεί η ζωή. Το μοντέλο έχει εξαγγελθεί: Κοινωνική αποστασιοποίηση, επιδόματα και μάντρωμα στο σπίτι.

Λέγεται πως οι μηχανές δεν δημιουργούν υπεραξία. Μπορεί να είναι κι έτσι. Άλλωστε, μικρή σημασία έχει. Οι συσκευές που μας κρατούν συνδεδεμένους στα ψηφιακά δίκτυα και πλατφόρμες δεν είναι κάτι διαφορετικό από προεκτάσεις του αυτοματοποιημένου συστήματος παραγωγής. Οι μηχανές ποτέ δεν θα είναι μόνες τους, αν αυτό είναι το ζήτημα. Ας μην αγωνιούν λοιπόν,  όσοι πασχίζουν να διασώσουν το  νόμο της αξίας από αυτή τη «διαλεκτική» μεταξύ νεκρών και ζωντανών. Ας μην βιαστούν  επίσης, να διακηρύξουν την έλευση του επίγειου παράδεισου, όσοι προοδευτικοί ιδεολόγοι πήραν για δεσμά του ανθρώπου, τους καταναγκασμούς της Φύσης. Πέραν του «βασιλείου της ανάγκης», δεν ανθίζει η ελευθερία.

Μέσα στα σπίτια

Τώρα πια το Κεφάλαιο έχει εγκατασταθεί μέσα στα σπίτια. Στις κουζίνες και τα παιδικά δωμάτια. Δεν έχει σημασία να έχεις ενταχθείς σε μια τυπική εργασιακή διαδικασία. Σημασία έχει να «μείνεις συνδεδεμένος» και να προσφέρεις ίχνη τα σου. Να ιχνηλατηθείς. Να προσφέρεις τον εαυτό σου. Αν το κεφάλαιο «ζωντανεύει μονάχα, σαν το βρικόλακα, ρουφώντας ζωντανή εργασία», σήμερα δεν αποσπά υπεραξία, πίνει πραγματικό αίμα. Δεν θέλει πια τον μόχθο σου, θέλει όλο σου το είναι. Δεν εκμεταλλεύεται την εργατική σου δύναμη, σφετερίζεται όλη σου τη προσωπικότητα. Δεν το νοιάζει να πειθαρχήσεις σε μια παραγωγική διαδικασία, αρκεί που να υποταχθείς στις διαταγές του εγκλεισμού.

Εργασιακή διαδικασία δεν υπάρχει. Η νόρμα είναι μια: «μείνε σπίτι» και ζήσε τη ζωή σου ψηφιακά. Κάνε ότι θες, μόνο κάντο ψηφιακά. «Μείνε σπίτι» και μείνε συνδεδεμένος. Θρέψε  με τη ζωντάνια σου το Industry 4.0. Το Artificial Intelligence σε περιμένει να καταθέσεις τις ανησυχίες σου, τις σκέψεις σου, τις ιδιοτροπίες σου, τα ταλέντα σου, τα γούστα σου, τα συναισθήματά σου, το είναι σου όλο. Κα τις σάρκες σου αν γίνεται. Πρέπει να καταθέσεις τον εαυτό σου τον ίδιο. Να αντικειμενοποιηθεί. Να συσσωρευθεί  σε data. Αυτό είναι το χρέος σου. Να προσφέρεις το βίωμα και τις εμπειρίες σου, τις παιδικές σου αναμνήσεις και τις προσδοκίες σου.  Όλη σου τη προσωπικότητα στον αλγόριθμο. Να ψηφιοποιήσεις όλη σου τη ζωή. Να ζωντανέψει η μηχανή. Να πεθάνει ο άνθρωπος. Να θαφτεί η ζωή μέσα στα ψηφιακά δίκτυα. Σε «μια κοινωνική σχέση αποκρυσταλλωμένη και ενσαρκωμένη στη νεκρή εργασία». Να ζήσεις μέσα από το δίκτυο σημαίνει να πεθάνεις εσύ και να ζήσει η μηχανή. Αυτή είναι όλη η ιστορία.

Όσο πιο νεκρός είσαι στην πραγματική ζωή τόσο περισσότερο γιγαντώνεται το δίκτυο.  Η ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης είναι το μέτρο της δικής σου πνευματικής απονέκρωσης. Ο κοινωνικός σου θάνατος ζωντανεύει τη μηχανή. Είναι  τόσο ξεκάθαρο που σύντομα θα οδηγεί το αυτοκίνητό σου,  θα σου σερβίρει το καφέ, θα σε αντικαθιστά στη δουλεία. Όταν συμβεί αυτό, μην νομίσεις ότι είσαι στον παράδεισο. Θα έχεις πεθάνει είναι βέβαιο, αλλά θα είσαι παγιδευμένος ανάμεσα σε δύο κόσμους. Ένα ζόμπι στο κόσμο των ζωντανών νεκρών. Γιατί πρόδωσες τη ζωή. Γιατί σου έλειψε εκείνη η αρετή που κάνει «οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου».

* Κοινωνιολόγος