Η μνήμη των αγαλμάτων

Η εικόνα του αγάλματος του Εντουαρντ Κόλστον να γκρεμίζεται από οργισμένους διαδηλωτές στο Μπρίστολ, στο πλαίσιο των διαδηλώσεων κατά του ρατσισμού και της αστυνομικής βίας και σε αλληλεγγύη προς τις αντίστοιχες διαδηλώσεις στις ΗΠΑ, ήρθε να θυμίσει ότι η μνήμη παραμένει ένα διαφιλονικούμενο πεδίο. Και αυτό αφορά και τα υλικά αποτυπώματα που την ορίζουν: τα μνημεία.

Τα αγάλματα εδώ και πολλούς αιώνες αποτελούν βασική εκδοχή μνημείου. Η σύμβαση πίσω από την έγερσή τους ήταν πάντα ότι τιμούν κάποιο σημαντικό πρόσωπο, κάποιον ήρωα, ηγέτη η ευεργέτη της χώρας. Η επιλογή του χώρου, η επιλογή του καλλιτέχνη, η επιλογή του τιμώμενου προσώπου και φυσικά η τελετή των αποκαλυπτηρίων πάντα έχει να μας πει κάτι για το πώς διαμορφώνεται, εξελίσσεται αλλά και συχνά μετασχηματίζεται το εκάστοτε ιστορικό αφήγημα μιας κοινωνίας αλλά και τις αντιπαραθέσεις γύρω από αυτό.

Μόνο που το πρόβλημα που αναδεικνύεται συχνά είναι το τι γίνεται όταν το ιστορικό αφήγημα περιλαμβάνει και σκοτεινές πλευρές ή πτυχές που δύσκολα μπορούν πλέον να ενταχθούν το συνεχές της εθνικής κληρονομιάς. Το παράδειγμα της αποικιοκρατίας και του ρατσισμού είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό. Οι δυτικοευρωπαϊκές χώρες έχουν ουκ ολίγα παραδείγματα να προσφέρουν ιστορικών προσωπικοτήτων που παρά την παραδοσιακή τους ένταξη στις διαδρομές της εθνικής ιστορίας ταυτόχρονα αντιπροσώπευαν και την ιστορική κληρονομιά της αποικιοκρατίας ή τον αυταρχισμό των προηγούμενων αυτοκρατοριών. Ο Κόλστον, για παράδειγμα, ως ηγετικό στέλεχος της Βασιλικής Αφρικανικής Εταιρείας, που είχε το αγγλικό μονοπώλιο στο ατλαντικό δουλεμπόριο, επίβλεψε τη βάναυση μεταφορά δεκάδων χιλιάδων Αφρικανών σε άθλιες συνθήκες προς τις μεγάλες φυτείες των αποικιών.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες η φόρτιση είναι ακόμη πιο μεγάλη. Ο λόγος είναι ότι στον αμερικανικό Νότο οι ηγέτες της ηττημένης στον εμφύλιο πόλεμο Συνομοσπονδίας εξακολουθούν στη μνήμη αρκετών λευκών να παραμένουν ισχυρά σημεία ταυτότητας, την ίδια ώρα που για τους μαύρους Αμερικανούς, η διατήρηση τέτοιων μνημείων συνιστά την οδυνηρή υπενθύμιση ότι ο ρατσισμός και οι φυλετικές διακρίσεις παραμένουν μια ενεργή πραγματικότητα. Αυτό εξηγεί και το γεγονός ότι για αρκετά από αυτά τα αγάλματα είναι σε εξέλιξη μεγάλες αντιπαραθέσεις εδώ και χρόνια με τα κινήματα να διεκδικούν την απομάκρυνσή τους.

Διπλή προσπάθεια

Βέβαια, το ενδιαφέρον είναι ότι σε αυτές τις περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με μια διπλή προσπάθεια. Από τη μια, το αίτημα για την απόσυρση των αγαλμάτων σηματοδοτεί την ανάγκη να σταματήσει να αποδίδεται τιμή σε ανθρώπους που ήταν συνένοχοι του εγκλήματος και της βαναυσότητας. Από την άλλη, αυτό συνδυάζεται με ένα αίτημα ιστορικής μνήμης του ρατσισμού και των θυμάτων του, μια απαίτηση να σταματήσει η αποσιώπηση της βίας και – στον βαθμό που είναι δυνατό – να αποκτήσουν ξανά πρόσωπο τα θύματα του ρατσισμού.

Σε άλλες περιπτώσεις διαπιστώνει κανείς την ιδιότυπη προσπάθεια ιστορικής διαγραφής της μνήμης, μέσω της απόσυρσης των μνημείων. Αυτό ήταν ιδιαίτερα έντονο σε ορισμένες από τις μετακομμουνιστικές χώρες της Ευρώπης όπου συχνά αποτυπώθηκε σχεδόν μια επιθυμία διαγραφής του κομμουνιστικού παρελθόντος, ενίοτε και σε συνδυασμό με μια προσπάθεια εκ των υστέρων αποκατάστασης πλευρών όπως η συνεργασία με τους Ναζί στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Από την άλλη, βλέπει κανείς την ισχυρή επιβίωση πλευρών της μνήμης ιδίως της αντιφασιστικής αντίστασης, κάτι που εξηγεί για παράδειγμα την αίγλη που διατηρούν αρκετά από τα σχετικά μνημεία.

Η χώρα μας έχει και αυτή το μερτικό της από συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις γύρω από ζητήματα μνημείων, ως τμήμα των δικών της «πολέμων της μνήμης». Για παράδειγμα θα χρειαστεί να έρθει η μεταπολίτευση ώστε στα μνημεία πεσόντων της περιόδου 1940-1949 που ανεγέρθηκαν μετεμφυλιακά να προστεθούν τα μνημεία για τους νεκρούς της Εθνικής Αντίστασης, όχι παντού και όχι στην ίδια κλίμακα. Σε ορισμένες περιπτώσεις η αντιπαράθεση θα κρατήσει για πολύ καιρό, όπως δείχνει το παράδειγμα της μακρόχρονης αντιπαράθεσης γύρω από το άγαλμα του Αρη Βελουχιώτη στη Λαμία.

Σε άλλες περιπτώσεις στη χώρα μας η προσπάθεια να αποκατασταθεί η μνήμη, έρχεται μετά από δεκαετίες αδιαφορίας για αυτήν. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Εβραϊκού Νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης που αξιοποιήθηκε ως οικόπεδο για την ανέγερση των πανεπιστημιακών κτιρίων και που οι ταφόπλακες χρησιμοποιήθηκαν ως πλακόστρωτα και όπου θα χρειαστούν επίμονες προσπάθειες για τη διαρκή υπενθύμιση της ζώσας ιστορίας της εβραϊκής κοινότητας, αλλά και την οδυνηρή υπογράμμιση ότι ο αντισημιτισμός στη χώρα μας είχε δυστυχώς αρκετά βαθιές ρίζες.

Το άγαλμα του στρατηγού

Στο Ρίτσμοντ της Βιρτζίνια, το άγαλμα του στρατηγού Ρόμπερτ Ε. Λι βρέθηκε στο στόχαστρο των διαδηλωτών, καθώς σε μια πόλη που περίπου ο μισός πληθυσμός της είναι μαύροι δεσπόζει το άγαλμα του στρατιωτικού ηγέτη των Νοτίων, σε μια χώρα όπου η αναφορά στο παρελθόν της Συνομοσπονδίας έχει ταυτιστεί με την υπεράσπιση του ρατσισμού. Πάντως, ο κυβερνήτης της Βιρτζίνια ανακοίνωσε ότι σχεδιάζεται η απομάκρυνση του αγάλματος, ενώ δύο νεαρές μπαλαρίνες έστειλαν το δικό τους μήνυμα πριν από λίγες μέρες.