Προβλέποντας το μέλλον μέσα από το παρελθόν

Ηταν 2012. Ο Πίτερ Τούρτσιν δημοσίευσε σε επιστημονικό περιοδικό μια ζοφερή πρόβλεψη: «Οι Ηνωμένες Πολιτείες θα βιώσουν μια κορύφωση της αστάθειας το 2020». Η τοποθέτησή του προκάλεσε συζήτηση τότε, πολλοί όμως άρχισαν να ανατρέχουν σε αυτήν και πάλι τους τελευταίους μήνες: μια θανατηφόρα πανδημία, κοινωνική αναταραχή και χαοτική πολιτική κατάσταση λόγω Ντόναλντ Τραμπ.

Πώς τα κατάφερε ο Τούρτσιν; Μαθηματικός και εξελικτικός βιολόγος ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ είναι κεντρική φυσιογνωμία σε έναν νέο κλάδο της Ιστορίας που λέγεται «Κλειωδυναμική» (Cliodynamics). Ναι, το πρώτο συνθετικό προέρχεται από την Κλειώ, τη Μούσα της Ιστορίας στην ελληνική μυθολογία. Πρόκειται για έναν νέο ερευνητικό τομέα που συνδυάζει πολλές επιστήμες και εξετάζει την Ιστορία μέσω μιας ποσοτικής προσέγγισης.

Οι επιστήμονες αυτοί συχνά εκμεταλλεύονται ιστορικές πληροφορίες που πλέον βρίσκονται σε ψηφιακή μορφή, δημιουργώντας και δοκιμάζοντας μαθηματικά μοντέλα τα οποία έχουν στόχο να εξηγήσουν μεγάλα ερωτήματα για το παρελθόν, όπως τα αίτια για την άνοδο και την πτώση αυτοκρατοριών. «Στην ουσία, στόχος μας είναι να αποδείξουμε πως η Ιστορία δεν είναι απλά ένα συμβάν έπειτα από ένα άλλο» εξηγεί ο Τούρτσιν. Και προσθέτει: «Αντιμετωπίζουμε τα ιστορικά αρχεία όπως, ας πούμε, οι εξελικτικοί βιολόγοι αντιμετωπίζουν το παλαιοντολογικό αρχείο. Οι θεωρίες κατασκευάζονται και βασίζονται σε γενικές αρχές και δοκιμάζονται εμπειρικά με ολοκληρωμένες βάσεις δεδομένων. Εν ολίγοις, χρησιμοποιούμε την τυπική επιστημονική μέθοδο που έχει λειτουργήσει τόσο καλά στη φυσική, στη βιολογία και σε πολλές κοινωνικές επιστήμες».

Πώς κατέληξε λοιπόν στο τόσο ακριβές συμπέρασμά του για τα όσα συμβαίνουν σήμερα, πίσω στο 2012; Σε εκείνη την έρευνα εξέτασε την ιστορία της κοινωνικοπολιτικής αστάθειας στις ΗΠΑ από το 1780 έως το 2010. Για τον λόγο αυτόν χρησιμοποίησε στοιχεία που αφορούσαν περίπου 1.600 βίαια πολιτικά γεγονότα της αμερικανικής ιστορίας, όπως λιντσαρίσματα, εξεγέρσεις και τρομοκρατικές επιθέσεις. Συνδύασε αυτά τα στοιχεία με ένα μοντέλο που έλαβε υπ’ όψιν ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις, όπως μείωση των μισθών, ανισότητες στην κατανομή πλούτου, αλλαγές στον πληθυσμό και αυξημένο ανταγωνισμό για τις καλές θέσεις εργασίας.

Τα αποτελέσματα αποκάλυψαν ότι η αμερικανική πολιτική βία τείνει να ξεσπά σε τακτικούς κύκλους, με περιόδους ειρήνης διάτρητες από εκρήξεις βίας και αναταραχών.

O ένας κύκλος, ο πιο σύντομος, επαναλαμβάνεται κάθε περίπου 50 χρόνια, με κορυφώσεις το 1870, το 1920 και το 1970. Ο Τούρτσιν αποκαλεί αυτή την ταλάντωση κύκλο «πατέρα-γιου»: ο πατέρας διαπιστώνει κοινωνικές αδικίες και εξεγείρεται ενώ η γενιά του γιου αντιμετωπίζει τις επιπτώσεις και απέχει από την επανάσταση. Κατόπιν, η τρίτη γενιά επαναλαμβάνει τον κύκλο.

Ο δεύτερος κύκλος έχει μεγαλύτερη διάρκεια και κορύφωση κάθε δύο-τρεις αιώνες. Ξεκινά με μια κοινωνία όπου επικρατεί, σε γενικές γραμμές, ισοτιμία, αλλά στην πορεία ο πληθυσμός αυξάνεται, η παροχή εργασίας ξεπερνά τη ζήτηση και η ανισότητα στην κατανομή του πλούτου γίνεται όλο και λιγότερο ανεκτή. Τελικά, οι κοινωνίες τείνουν να καταρρέουν ή να υπόκεινται σε εκτεταμένη πολιτική αστάθεια.

Το μοντέλο του Τούρτσιν βασίζεται σε δομική-δημογραφική θεωρία, που αποπειράται να κατανοήσει τις ευρείες υποκείμενες δυνάμεις οι οποίες προκαλούν αστάθεια στις κοινωνίες. Η θεωρία αυτή έχει αποκαλύψει ότι τακτικοί κύκλοι πολιτικής αστάθειας δεν παρατηρήθηκαν μόνο στις ΗΠΑ, αλλά και στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, στην Αίγυπτο, στην Κίνα και στη Ρωσία. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη θεωρία, μας προτρέπουν ο Τούρτσιν και ο οικονομικός ιστορικός Αντρέι Κοροτάγεφ, ας σκεφθούμε τα αίτια των επαναστάσεων όπως τις τεκτονικές διαδικασίες που προκαλούν σεισμούς.

Οσον αφορά τις ΗΠΑ, λοιπόν, το μοντέλο δείχνει πως τρεις δομικοί παράγοντες της αστάθειας – όπως τα ξερά ξύλα για μια πυρκαγιά – συσσωρεύθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες: ανισότητες στην κατανομή του πλούτου, αυξημένος ανταγωνισμός για τις «καλές» θέσεις εργασίας και αύξηση του εθνικού χρέους. Καθένας από τους παράγοντες αυτούς δεν αναπτύχθηκε μόνος του. Στην πραγματικότητα είναι αλληλένδετοι στο βασικό επίπεδο. Ο Τούρτσιν τονίζει πως η ιστορική έρευνα δείχνει ότι ο συνδυασμός αυτών των τάσεων είναι χαρακτηριστικό των κοινωνιών που βρίσκονται σε μια προ κρίσης φάση.

Ετσι, ενώ οι ΗΠΑ περνάνε μια περίοδο έντασης, μπορεί να πρόκειται απλά για την αρχή μιας μεγαλύτερης κρίσης. Μάλιστα ο καθηγητής σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Time» δήλωσε πως θεωρεί πιθανό αυτές οι εντάσεις «να κλιμακωθούν έως εμφύλιο πόλεμο».

Η κατάρρευση είναι αναπόφευκτη; Οχι. Καθώς οι ερευνητές συνεχίζουν να κατανοούν καλύτερα τις βαθύτερες δυνάμεις που δημιουργούν πολιτική αστάθεια, η κοινωνία βρίσκεται σε μοναδική θέση να απομακρυνθεί από τον γκρεμό. «Η δική μας», έγραψε ο καθηγητής Τούρτσιν, «είναι η πρώτη κοινωνία που μπορεί να διαπιστώσει πώς λειτουργούν αυτές οι δυνάμεις, έστω και αχνά. Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να αποφύγουμε το χειρότερο – ίσως καταφέρνοντας να αλλάξουμε τους όρους και τις επιπτώσεις της έντασης, και άρα της κρίσης που φαίνεται να απειλεί το μέλλον μας».