Η παιδεία ως πρίσμα

Το έχω πριν πολλά – πολλά χρόνια αφηγηθεί το γεγονός, μια προσωπική ριζιμιά εμπειρία που με αναστάστωσε και δεν έπαψε έκτοτε να επανέρχεται και να λειτουργεί ως οδοδείκτης στην ηθική, πνευματική και την πολιτική μου καθημερινότητα.  Στη διάρκεια της χουντικής λαίλαπας δίδασκα σε ιδιωτικό σχολείο που ο ιδρυτής του ήταν έξοχος φιλόλογος, μαθητής του Συκουτρή και πεντακάθαρος δημοκράτης, και στη θεωρία και στην πράξη, ιδιαίτερα στην παιδαγωγική. Οταν η χούντα απέλυσε πολλούς και έξοχους πανεπιστημιακούς, ο Αντώνης Μωραΐτης προσέλαβε πολλούς απολυμένους και τους ανέθεσε να οργανώσουν σεμινάρια επιστημονικής ενημέρωσης νέων επιστημών, νέων μεθόδων και νέων εφαρμογών, ώστε οι διδάσκοντες στο σχολείο να προικίσουν τους μαθητές τους με άγνωστες, έως τότε, προοπτικές σπουδών ή να τους κατευθύνουν υπεύθυνα προς εγχώρια ή ξένα Πανεπιστήμια που μυούσαν τους τροφίμους τους στις νέες ιδέες και μεθόδους.

Ενας από τους απολυμένους που προσελήφθη ήταν ο σπουδαίος μαθηματικός, καθηγητής στο Αθήνησι, Γεράσιμος Λεγάτος. Ως μαθητής είχα φοιτήσει σε πρακτικό Λύκειο και είχα την τύχη, στην εποχή του Εμφυλίου, να μάθω μαθηματικά από τον σπουδαίο ειδικό και συγγραφέα μαθηματικών προχωρημένων θεμάτων. Ετσι, η έλευση στο σχολείο του Λεγάτου με κατέστησε ευτυχή συνομιλητή με, εκτός των άλλων, ένα σημαντικό δάσκαλο που είχε κατορθώσει να μεταδίδει περίπλοκα μαθηματικά προβλήματα με τρόπο σχεδόν παιγνιώδη.

Μια μέρα που είχα κενό δύο ωρών στο πρόγραμμα με κάλεσε να τον ακολουθήσω στις επισκέψεις του στις τάξεις του σχολείου, Δημοτικού, Γυμνασίου,  Λυκείου που, εκείνες τις ώρες, είχαν Μαθηματικά. Ξεκινήσαμε από τη δευτέρα τάξη του Δημοτικού, παιδιά 7 – 8 ετών. Και ο μέγας εκείνος δάσκαλος, αφού ζήτησε άδεια από τον διδάσκοντα να πει μια «ιστορία» στα παιδιά, τον άκουσα άναυδος να αφηγείται μια επίσκεψη στο Τουρκολίμανο με τον εγγονό του. Είπε, λοιπόν, στα μαθητούδια πως, καθώς κατέβαινε από τον κεντρικό δρόμο προς το Τουρκολίμανο, ο εγγονός του του είπε: «Παππού, κοίτα πόσες βάρκες, κότερα, καΐκια είναι στο λιμανάκι». «Και τι παρατηρείς»; του λέει. «Παππού, άλλα σκάφη έχουν ένα πανί, άλλα δύο, άλλα τρία και άλλα κανένα». «Και πριν φτάσουμε να τα μετρήσουμε», του λέει, «μπορείς από δω πάνω να μου πεις πόσα έχουν τρία, πόσα δύο και πόσα ένα πανί»; Το παιδί άρχισε να υπολογίζει και να υποθέτει πως δέκα σκάφη είχαν δύο, δεκαπέντε, τρία, είκοσι, ένα, τριάντα, κανένα ή τρία σκάφη, τρία, δύο σκάφη, δύο, είκοσι σκάφη, ένα, σαράντα, κανένα πανί ή… Ο Λεγάτος, αφού τελείωσε την ιστορία με τον εγγονό, απευθύνθηκε στα παιδιά και τα ρώτησε πόσα σκάφη, κατά τη γνώμη τους, είχαν τρία, πόσα δύο, πόσα ένα και πόσα κανένα πανί. Και η έκρηξη στην τάξη ήταν εκπληκτική. Τριάντα υψωμένα χεράκια υπέθεταν «τόσα με τρία, τόσα με δύο», άλλα, «όχι τόσα με τρία, όχι τόσα με δύο, αλλά πέντε με δύο…». Ο Λεγάτος, γελαστός, είπε στα παιδιά ευχαριστώ για τις απόψεις τους και φύγαμε. Με έκπληξή μου οδηγηθήκαμε στην τρίτη τάξη του Λυκείου, στη θετική κατεύθυνση, υποτίθεται με μαθητές που προορίζονταν για τα Μαθηματικά, τη Φυσική, τη Χημεία, το Πολυτεχνείο.

Εθεσε ακριβώς το ίδιο ερώτημα. Επεσε στην τάξη θανάσιμη σιωπή (πού το δάσος των πρόθυμων χεριών των πιτσιρίκων) και τότε ένας μαθητής, που γνώριζα πως ήταν αριστούχος, σήκωσε το χέρι του, του έδωσε τον λόγο ο Λεγάτος και είπε: «Κύριε καθηγητά, εγώ στο φροντιστήριο έχω διδαχθεί τις διαφορικές εξισώσεις, αλλά εδώ στο σχολείο δεν έχει φτάσει ως εκεί η ύλη μας». «Ευχαριστώ, παιδιά», είπε ο Λεγάτος, «θα ξανάρθω, όταν διδαχθείτε τις διαφορικές εξισώσεις». Βγήκαμε από την τάξη και καταλήξαμε με έναν καφέ από το μηχάνημα στη βιβλιοθήκη του σχολείου, μια πλούσια βιβλιοθήκη. Ο Λεγάτος, κατηφής και νευρικός, μου είπε: «Κατάλαβες, συνάδελφε, τι εγκληματική είναι η εκπαίδευσή μας; Αυτή η ευφορία που είδαμε στα παιδάκια του Δημοτικού, με την πληθώρα των υποθέσεων και των προτάσεων, την καταντήσαμε στεγνό φορμαλισμό στα ώριμα και εύφορα, από τη φύση τους, εφηβικά μυαλά. Εντάσσουμε την καλπάζουσα ποικιλία των διαφορετικών λύσεων σε έναν τύπο, μιαν άτεγκτη φόρμα, έναν μονόδρομο και έναν δογματικό τρόπο σκέψης».

Σκέπτομαι πως και τώρα, με την εισαγωγή των υπολογιστών, πάλι στην ίδια θέση βρισκόμαστε. Γιατί και οι υπολογιστές, παρόλη τη φαινομενική τους, πολλαπλή πληροφορία και ποικιλία λύσεων, αποκλείει και απορρίπτουν ό,τι δεν έχει προγραμματιστεί. Μια εκπαίδευση που φιμώνει την ποικιλία, ακόμη και το ευφάνταστο λάθος. Ο Γαλιλαίος παραλίγο να καεί από την Ιερά Εξέταση που επέμενε, κόντρα στην παγιωμένη γνώση, πως η Γη γυρίζει περί τον άξονά της και ο Νεύτωνας ανακάλυψε τη βαρύτητα, όταν ένα μήλο σάπιο έπεσε στο κεφάλι του, αφού είχε βρει καταφύγιο στη δροσιά ενός δέντρου. Ο Ηράκλειτος ανακάλυψε την αιώνια ΑΛΛΑΓΗ, διαπιστώνοντας πως, μπαίνοντας δυο φορές να δροσιστεί στο ποτάμι, τη δεύτερη φορά, ούτε ο ίδιος, ούτε το ποτάμι, ούτε ο κάμπος ήταν το ίδιο με πριν. Ο Φλέμινγκ ανακάλυψε την πενικιλίνη, όταν, γυρίζοντας από διακοπές, διαπίστωσε πως ένα δοχείο του εργαστηρίου του με μικρόβιο είχε σπάσει και είχε χυθεί σε ένα άλλο στο άλλο ράφι, όπου τα μικρόβια είχαν ψοφήσει μέσα στη μούχλα!

Αγαπητοί αναγνώστες, πριν από πολλά χρόνια που είχα επισκεφτεί την Κύπρο και πολλοί παλιοί μου συμφοιτητές ήταν γυμνασιάρχες, γενικοί επιθεωρητές και διευθυντές σπουδών στο υπουργείο Παιδείας, με ξενάγησαν ακόμη και σε απομακρυσμένα Δημοτικά και Γυμνάσια της Μεγαλονήσου, όπου έμεινα έκπληκτος, διαπιστώνοντας πως στη σχολική βιβλιοθήκη υπήρχε και δισκοθήκη, όπου δάσκαλοι και μαθητές σπούδαζαν και μελετούσαν θέατρο, μουσική, ζωγραφική, χορό, είτε σε μαθήματα στην τάξη, είτε έχοντας την ευχέρεια να δανειστούν το υλικό και να το μελετήσουν στο σπίτι τους.

H μεγαλύτερη, όμως, έκπληξή μου ήταν, όταν με πληροφόρησαν πως δίπλα στο σύστημα των Δεσμών (4 τον αριθμό) που είχαν αντιγράψει από το ελληνικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα, υπήρχε και 5η Δέσμη, καλλιτεχνικών μαθημάτων. Εκεί οι μαθητές, αφού διδάσκονταν βασικά μαθήματα γενικής παιδείας (Ελληνικά, Ιστορία, Μαθηματικά, Θρησκευτικά) συγκροτούσαν επιμέρους τμήματα και σπούδαζαν τις βασικές αρχές της τέχνης: μουσική, εικαστικά,  λογοτεχνία, χορό, θέατρο. Μάλιστα, οι εξετάσεις τους, πέρα από το ιστορικό και θεωρητικό υλικό, περιείχε και δημόσια εξέταση εφαρμογής των τεχνών, όπου μαθητές έγραφαν, έπαιζαν, συνέθεταν και χορογραφούσαν έργα τους. Σε μας εδώ έγινε μια μίμηση – αντιγραφή της κυπριακής εκπαίδευσης με τη δημιουργία των Μουσικών Σχολείων που ήδη φθίνουν και απαξιώνονται. Κοντά στα άλλα καταργείται η θεωρία και η πράξη των Τεχνών στο Λύκειο, όπου τα παιδιά, με την καθοδήγηση καλών δασκάλων, μπορούσαν να καταλάβουν πώς μια μαθηματική εξίσωση έχει μουσική δομή και μια φούγκα του Μπαχ μαθηματικό σχέδιο!