Αντιμετωπίζοντας την εποχή των πανδημιών

Η πανδημία του νέου κορωνοϊού ήταν μια προαναγγελθείσα υγειονομική κρίση. Από τη δεκαετία του 1990 επιστήμονες και κρατικοί φορείς προειδοποιούσαν για τον αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης νέων παθογόνων με πανδημικά χαρακτηριστικά. Η αισιοδοξία προηγούμενων δεκαετιών ότι σταδιακά θα απαλλασσόμασταν από τα μεταδοτικά νοσήματα είχε δώσει τη θέση της στην επίγνωση ότι το ίδιο το μοντέλο ανάπτυξης και οι διαρκείς επεμβάσεις στο περιβάλλον διαμόρφωναν ευνοϊκές συνθήκες για την εμφάνιση επικίνδυνων παθογόνων που οι συνθήκες της παγκοσμιοποίησης θα τους έδιναν πανδημικά χαρακτηριστικά.

Τις τελευταίες δεκαετίες έχει διαψευστεί η αισιοδοξία που μπορεί να υπήρχε 50 χρόνια πριν ότι ξεμπερδεύαμε με τις μεγάλες επιδημίες. Γιατί μπορεί να εξαλείψαμε την ευλογιά και να αντιμετωπίσαμε αποτελεσματικά την πολιομυελίτιδα, χάρη σε πετυχημένα μαζικά προγράμματα εμβολιασμών, αλλά από τη δεκαετία του 1980 έχουμε μια ενεργή πανδημία AIDS, που εκτιμάται ότι ήδη έχει στοιχίσει τη ζωή σε 32 εκατομμύρια ανθρώπους, την ώρα που ασθένειες οι οποίες φαίνονταν να είναι σε υποχώρηση παραμένουν ενεργές: περίπου 1,5 εκατομμύριο άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο από φυματίωση, ιδίως σε πιο φτωχές χώρες. Ο Εμπολα έδειξε στα πιο πρόσφατα μεγάλα ξεσπάσματά του ότι μπορεί να αποκτήσει χαρακτηριστικά μεγάλης επιδημίας ξεφεύγοντας από την εικόνα των μικρών τοπικών ξεσπασμάτων. Οι ασθένειες που χρησιμοποιούν ως ξενιστές τα κουνούπια, όπως η ελονοσία, παραμένουν ενεργές, ενώ άλλες απέκτησαν ιδιαίτερα μεγάλη διεθνή δυναμική εξαιτίας των πρακτικών της παγκοσμιοποίησης, όπως δείχνει ο ιός του Δυτικού Νείλου και ο Ζίκα.

Διαβάστε επίσης: Τα μαθήματα πανδημίας

Σε όλα αυτά προστίθενται οι ιώσεις του αναπνευστικού συστήματος, ακριβώς γιατί εκμεταλλεύονται ως μηχανισμό μετάδοσης την ίδια την κοινωνική συναναστροφή. Η «ισπανική γρίπη» του 2018 παραμένει ακόμη η μεγαλύτερη πρόσφατη υγειονομική κρίση. Ο φόβος εδώ παραμένει πάντα ο ίδιος: ακόμη και με μικρή θνησιμότητα, η εμφάνιση νέων μεταδοτικών στελεχών σε πληθυσμούς χωρίς προηγούμενη ανοσία μπορεί να οδηγήσει σε πολύ μεγάλους αριθμούς περιστατικών, υπερφόρτωση των συστημάτων υγείας και υπερβάλλουσα θνησιμότητα τόσο εξαιτίας της ίδιας της επιδημίας όσο και εξαιτίας της αδυναμίας αντιμετώπισης άλλων προβλημάτων υγείας.

Ο φόβος εδώ αφορά πάντα το ενδεχόμενο οι διαρκείς μεταλλάξεις να οδηγήσουν σε νέα στελέχη, όπως το βλέπουμε συχνά στους ιούς της γρίπης αλλά και στους κορωνοϊούς.

Οι προειδοποιήσεις που δεν ακούστηκαν

Γνωρίζουμε ότι υπάρχουν είδη πτηνών ή θηλαστικών που συνυπάρχουν με τους ιούς, ενίοτε και χωρίς να νοσούν. Οι νυχτερίδες μπορούν και συνυπάρχουν με τους κορωνοϊούς αλλά και τον Εμπολα, άγρια μεταναστευτικά πτηνά όπως οι πάπιες μπορούν να είναι ξενιστές ιών της γρίπης χωρίς να νοσούν, ενώ o HIV ήταν ενδημικός σε ορισμένα είδη πιθήκων.

Για να μπορέσουν αυτοί οι ιοί να περάσουν στους ανθρώπους και το κυριότερο για να γίνουν μεταδοτικοί από άνθρωπο σε άνθρωπο χρειάζεται να διαμορφωθούν συνθήκες όπου η στενή συνύπαρξη ανθρώπων και ζώων διευκολύνει το πέρασμα. Αυτό διευκολύνεται από τις πρακτικές επέκτασης προς παρθένα τροπικά δάση που αποψιλώνονται για να γίνουν γεωργικές εκμεταλλεύσεις, διαδικασία που επιταχύνει και την επαφή με τα άγρια ζώα που είναι ξενιστές, την ώρα που οι μορφές αστικοποίησης επιταχύνουν τη μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο. Στην περίπτωση των ιών της γρίπης το πέρασμα από τα άγρια πτηνά στα μεγάλα βιομηχανικά πτηνοτροφεία και χοιροτροφεία προκαλεί και μεγάλα ξεσπάσματα στα είδη αυτά αλλά και τον κίνδυνο μετάδοσης στον άνθρωπο και στη συνέχεια μετάδοσης από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Οι δύο ενεργές παραλλαγές «γρίπης πτηνών» με περιστατικά μετάδοσης στον άνθρωπο, η γρίπη H5N1 και Η7Ν9, είναι ιδιαίτερα θανατηφόρες και, όπως προειδοποιούν οι επιστήμονες, βρίσκονται λίγες σχετικά αντιγονικές μετατοπίσεις πριν αποκτήσουν χαρακτηριστικά υψηλής μεταδοτικότητας από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Και βέβαια είχαμε όλες τις προειδοποιήσεις πριν από τον Covid-19. Ο SARS και ο MERS έδειξαν πως και η οικογένεια των κορωνοϊών μπορεί να δώσει στελέχη που δεν προκαλούν απλώς κοινά κρυολογήματα, ενώ η πανδημία H1N1 του 2009 υπογράμμισε ότι η γρίπη πάντα μπορεί να πάρει πανδημικά χαρακτηριστικά.

Τα απροετοίμαστα κράτη

Το παράδοξο ήταν ότι παρότι όλες οι προειδοποιήσεις ήταν εκεί και αναγνωρίζονταν ως τέτοιες, εάν κρίνουμε από την πληθώρα μελετών, έκτακτων σχεδίων, ακόμη και προσομοιώσεων που είχαν γίνει το ενδεχόμενο μιας τέτοιας πανδημίας, για να μη μιλήσουμε για το πώς το Χόλιγουντ ήδη είχε κυκλοφορήσει και σχετικά έργα κινηματογραφικής μυθοπλασίας, όταν ήρθε η ώρα, τα κράτη φάνηκαν απροετοίμαστα.

Τα συστήματα επιδημιολογικής επιτήρησης δεν μπόρεσαν έγκαιρα να εντοπίσουν τα πρώτα κρούσματα σε αρκετές χώρες, τα σχέδια για έγκαιρο εντοπισμό, ιχνηλάτηση και απομόνωση κρουσμάτων δεν εφαρμόστηκαν, τα νοσοκομεία διαπιστώθηκε ότι δεν θα είχαν ούτε επάρκεια κλινών, ούτε καν επάρκεια προστατευτικού εξοπλισμού ακόμη και σε αναπτυγμένες χώρες, σχέδια ειδικής αντιμετώπισης των ευπαθών πληθυσμών δεν εφαρμόστηκαν και ως μόνη λύση έμεναν τα οριζόντια lockdown, ένα μέτρο αναγκαστικά πεπερασμένης διάρκειας, εξαιτίας του μεγάλου κοινωνικού κόστους, φέρνοντας τα κράτη αντιμέτωπα με τη δύσκολη στάθμιση ανάμεσα στην ανακοπή της πανδημίας και την αποφυγή της κοινωνικής κατάρρευσης.

Παράλληλα, ήρθαν στο προσκήνιο όλοι οι τρόποι με τους οποίους υπονομεύεται η δημόσια υγεία. Δεκαετίες πολιτικών λιτότητας και νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων υπονόμευσαν τα συστήματα υγείας. Η ένταση της κοινωνικής ανισότητας και επισφάλειας σε συνδυασμό με το κοινωνικοοικονομικό στρες, την επιδείνωση των συνθηκών κατοικίας και τον συστημικό ρατσισμό τροφοδότησαν τα «υποκείμενα προβλήματα υγείας» που καθιστούν ανθρώπους πιο ευπαθείς απέναντι σε μια τέτοια πανδημία. Η υπονόμευση των προνοιακών συστημάτων διαμόρφωσε προβληματικές συνθήκες σε χώρους φιλοξενίας ηλικιωμένων, με αποτέλεσμα και την ιδιαίτερα υψηλή θνησιμότητά τους.

Μαθήματα για το μέλλον

Η πανδημία του νέου κορωνοϊού είναι σε εξέλιξη. Ωστόσο, κάποια στιγμή θα κάνει και αυτή τον κύκλο της, πιθανώς και με την ανάπτυξη εμβολίου αλλά και μέσα από το γεγονός ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού θα έχει ήδη εκτεθεί. Ομως, δεν θα είναι η τελευταία πανδημία τέτοιου τύπου. Η επόμενη πανδημία γρίπης μπορεί να είναι πιο κοντά από ό,τι πιστεύουμε, ενώ και διάφοροι άλλοι ιοί ανησυχούν τους επιστήμονες, όπως π.χ. ο Nipah (που επίσης έχει ως φυσικό ξενιστή τις νυχτερίδες). Επομένως πρέπει να δούμε τώρα τα μαθήματα για το μέλλον.

Κατ’ αρχάς, πρέπει να επανεξεταστούν κρίσιμες πλευρές του μοντέλου ανάπτυξης. Οσο περισσότερα οικοσυστήματα παραμένουν χωρίς ανθρώπινη επέμβαση, όσο λιγότερο αποψιλώνουμε παρθένα τροπικά δάση, όσο περισσότερο περιορίζουμε την οικιστική ανάπτυξη προς τέτοια οικοσυστήματα, μειώνουμε την πιθανότητα ιοί να κάνουν το πέρασμα από το ένα είδος στο άλλο, την ίδια στιγμή που ούτως ή άλλως αυτές είναι κομβικές προτεραιότητες και για την αντιμετώπιση της επικείμενης κλιματικής καταστροφής.

Πλάι σε αυτό πρέπει να κατανοήσουμε σε ποιο βαθμό σήμερα η κοινωνική ανισότητα, η ανασφάλεια, η νέα φτώχεια, η επιδείνωση των συνθηκών κατοίκησης υπονομεύουν συνολικά την υγεία των ανθρώπων και διαμορφώνουν πληθυσμούς πολύ πιο ευάλωτους και ευπαθείς και απέναντι σε μια πανδημία αλλά και απέναντι σε ένα μεγάλο φάσμα προβλημάτων υγείας, έστω και εάν δεν βγαίνουν ημερήσια δελτία για τα καρδιαγγειακά νοσήματα ή τις νεοπλασίες που αυξάνονται εξαιτίας της επιδείνωσης των κοινωνικών συνθηκών.

Επειτα πρέπει να καταλάβουμε ότι η επιδημιολογική επιτήρηση μετράει. Οσο πιο έγκαιρα εντοπιστεί μια αναδυόμενη νέα επιδημία τόσο πιο πιθανό είναι να περιοριστεί στο αρχικό ξέσπασμα, πριν πάρει πανδημικά χαρακτηριστικά. Ενα τέτοιο σύστημα πρέπει να περιλαμβάνει διεθνείς συνεργασίες ανάμεσα στα κράτη και στους διεθνείς οργανισμούς και να στηρίζεται στην προτεραιότητα της έγκαιρης και διαφανούς διακίνησης κάθε σχετικής πληροφορίας ακριβώς, ώστε να εντοπίζονται ξεσπάσματα όσο το δυνατόν πιο γρήγορα και να περιορίζονται. Δεν μπορούν τέτοια συστήματα να αντιμετωπίζονται ως περιττό κόστος.

Παράλληλα, χρειάζεται επένδυση σε μέτρα που μπορούν να ανακόψουν το ενδεχόμενο μιας πανδημίας. Στη φαρμακευτική και τις βιοεπιστήμες είναι σε εξέλιξη ένας τεράστιος όγκος ερευνών. Ομως, τα κριτήρια είναι σε μεγάλο βαθμό επιχειρηματικά, ενώ ο εταιρικός ανταγωνισμός δεν επιτρέπει τη συγκέντρωση πόρων και δυναμικού. Με πολιτική απόφαση και διεθνή συντονισμό πρέπει να δοθεί έμφαση στην κοινή και συντονισμένη ενεργοποίηση σε κρίσιμους τομείς. Για παράδειγμα, το να υπάρξει διαθέσιμο ένα καθολικό εμβόλιο γρίπης θα μπορούσε να ήταν αποφασιστικό βήμα στην έγκαιρη αντιμετώπιση μιας νέας πανδημικής γρίπης. Δεν μπορεί να επαναληφθεί αυτό που έγινε μετά τον SARS, όταν έπειτα από την πετυχημένη αντιμετώπισή του με μέτρα περιορισμού οι φαρμακευτικές εταιρείες έκριναν ότι δεν υπήρχε κάποια μεγάλη αγορά για την αναζήτηση θεραπειών για τους κορωνοϊούς.

Υστερα, η εμπειρία και της τρέχουσας πανδημίας και προηγούμενων είναι ότι ο μόνος τρόπος για να αποφύγουν τα κράτη τα διλήμματα που διαρκώς θέτουν τα οριζόντια lockdown είναι να μπορούν να εφαρμόσουν επιθετικές στρατηγικές μαζικών και έγκαιρων ελέγχων, ιχνηλάτησης επαφών και απομόνωσης κρουσμάτων. Οπως δείχνει το παράδειγμα των χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας, αυτή παραμένει η πιο αποτελεσματική στρατηγική για τον περιορισμό κρουσμάτων και θυμάτων.

Και βέβαια πρέπει να σταματήσουμε να βλέπουμε τα συστήματα υγείας μόνο υπό την παράμετρο του κόστους. Στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες υπήρξαν περικοπές δαπανών στα συστήματα υγείας τα προηγούμενα χρόνια, ενώ περιορίστηκαν σε σημαντικό βαθμό τα αποθέματα που είχαν σε προστατευτικό εξοπλισμό και κρίσιμα φαρμακευτικά σκευάσματα. Την ώρα της πανδημίας φάνηκαν με οδυνηρό τρόπο οι επιπτώσεις τέτοιων επιλογών.