Ζογγολόπουλος: περί τέχνης και ηθικής

Ποια είναι η μεγαλύτερη αρετή για έναν καλλιτέχνη; «Να είναι καλός καλλιτέχνης. Κι ας είναι ανήθικος» δήλωνε ο εικαστικός Γιώργος Ζογγολόπουλος τη βραδιά των εγκαινίων της έκθεσής του σε μια αθηναϊκή γκαλερί, τον Οκτώβριο του 1990, στην Παρασκευή Κατημερτζή. Και η πρόθεση του καλλιτέχνη δεν ήταν απλώς να κάνει προκλητικές δηλώσεις όπως εξηγεί το δημοσίευμα:

«Τα παραπάνω λόγια του Γιώργου Ζογγολόπουλου, λίγες ώρες πριν τα εγκαίνια της έκθεσής του στην Γκαλερί Μπερνιέ της οδού Μαρασλή 51, δεν ειπώθηκαν για να προκαλέσουν. Το αντίθετο ισχύει στην περίπτωση του καλλιτέχνη που για να αποφύγουμε τις κατατάξεις θα χαρακτηρίζαμε ως μοναδικό στο είδος του. Δάσκαλος αλησμόνητος σε όσους τον γνώρισαν ως καθηγητή, αρχιτέκτονας, δημιουργός ευφυής, με πολλές διεθνείς συμμετοχές σε εκθέσεις, Μπιενάλε, το Μνημείο του Ζαλόγγου, η ομόθυμη αναγνώριση των ομότεχνών του, τον έχουν καταξιώσει.

Ο Ζογγολόπουλος θα μπορούσε να έχει ξεσηκώσει τον κόσμο διαμαρτυρόμενος για την καταπάτηση των ηθικών, νομικών και καλλιτεχνικών δικαιωμάτων του, από την Πολιτεία, τουλάχιστον τρεις φορές: Οταν πήρε το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό  για το Μνημείο στον Γοργοπόταμο, το οποίο ουδέποτε πραγματοποιήθηκε. Οταν ένα άλλο βραβευμένο έργο του, τα σιντριβάνια με τα νερά στην πλατεία Ομονοίας ουδέποτε ολοκληρώθηκε. Οταν αργότερα το ίδιο έργο καταστράφηκε από την τοποθέτηση του «Δρομέα» του Κώστα Βαρώτσου και προσβλήθηκε τόσες φορές με τις πρωτοβουλίες όλων των δημάρχων των τελευταίων χρόνων.

Βλέπετε, ο Ζογγολόπουλος είχε δώσει την άδεια για να τοποθετηθεί ο «Δρομέας» επειδή τον διαβεβαίωσαν ότι θα ήταν «προσωρινός»… Θέλετε κι άλλο; Στη θέση του μνημείου της Εθνικής Συμφιλίωσης της πλατείας Κλαυθμώνος κανονικά έπρεπε να έχει στηθεί εδώ και πολλά χρόνια το βραβευμένο έργο του Ζογγολόπουλου. Το ίδιο και σε μία πλευρά του Πανεπιστημίου…

Κι όμως, ενώ ο καλλιτεχνικός κόσμος βοά και υπάρχουν αρκετοί που θα ήταν έτοιμοι να κηρύξουν ιερό πόλεμο για την αποκατάσταση του έργου του, ο Ζογγολόπουλος ένα πράγμα μόνο δεν δέχεται να του θίξουν: την ηλικία του. «Είμαι ογδόντα έξι χρόνων, όχι ογδόντα επτά» διόρθωνε χθες όσους με διάφορες αφορμές ανέφεραν τα χρόνια του: Την γκαλερίστα του Μαρίνα Ηλιάδη που αναφέρθηκε στον «εφηβικό του ενθουσιασμό», στο ανάλαφρο και στοχαστικό έργο του. Τον ιστορικό της τέχνης Ντένη Ζαχαρόπουλο, που τόνισε την αισιοδοξία που αναδίνουν τα έργα του και το κατόρθωμά του «να κρατηθεί επί εξήντα ολόκληρα χρόνια πάντα ερευνητικός και ανήσυχος στο πνεύμα, έξω από τα κυκλώματα». Ο κόσμος, είπε, «βρίθει από ανθρώπους που έχουν πολύ ταλέντο, αλλά είναι σπάνιοι οι άνθρωποι που έχουν την ηθική διάσταση του Ζογγολόπουλου και συνεχίζουν τον πνευματικό αγώνα για την ελευθερία του καλλιτέχνη στηριγμένοι  μονάχα στο ταλέντο τους, χωρίς τις πλάτες κανενός δημάρχου»…

Ο ίδιος συγκινημένος για την έκθεσή του έδωσε το στίγμα του με απλότητα: «Εκείνο που σε προσδιορίζει στην τέχνη είναι αυτό που κάνεις. Μια μορφή δεν απαιτεί εξήγηση είτε με την έννοια του φολκλόρ είτε με άλλα πράγματα. Εκφράζει τον εαυτό της. Εδώ μας έχει φάει η θεματολογία ή η έγνοια να βάλεις έναν τίτλο για να γίνει κατανοητό το έργο σου…

Υπάρχουν πράγματα που ορισμένοι τα καταλαβαίνουν δύσκολα ή δεν τα καταλαβαίνουν καθόλου ή τα καταλαβαίνουν μετά. Αυτό το μετά μπορεί να έρθει ύστερα από 30-40 χρόνια ή μπορεί και να συμβεί από μέρα σε μέρα… Για τον ίδιο τον καλλιτέχνη που κάθεται να κάνει ένα έργο, υπάρχει ο ρυθμός, η αίσθηση της αναλογίας, η κλίμακα, κάτι που του άρεσε. Κατά βάθος όμως υπάρχει μία αφορμή. Ενα μοτίβο. Να, αυτές οι καμινάδες σημαίνουν ίσως τη μόλυνση, αυτές οι ομπρέλες τη βροχή, εκείνες οι άλλες το πλήθος – ετούτο το ξερό φύλλο το βρήκα στον δρόμο και μου άρεσε. Ετούτη τη λαμαρίνα την πατούσαν κάποια παιδιά και άφησαν επάνω τις πατημασιές τους. Το ζήτημα είναι αν είσαι ικανός να δώσεις αυτό που επιθυμείς».

Τι είναι αυτό που επιθυμείς; «Μπορεί να είναι ένα κομμάτι ψωμί την ώρα που είσαι πεινασμένος»».