Από τον Σπράο στον Πισσαρίδη: Η ελληνική οικονομία αναζητά ακόμη αναπτυξιακό μοντέλο

Ο χρόνος είναι σχετικός αλλά ακόμα πιο σχετικό είναι τι θεωρείται μεταρρύθμιση στην Ελλάδα. Δέκα χρόνια Μνημόνιο και η έννοια κατάρτισης ενός μακροχρόνιου σχεδίου για το αναπτυξιακό μοντέλο θυσιάστηκε στο βωμό της εμμονής των αρχιτεκτόνων των δανειακών προγραμμάτων με τους υπερφιλόδοξους δημοσιονομικούς στόχους. Σε αυτό να προστεθεί και η απουσία της πολιτικής βούλησης, κυρίως λόγω του φόβου για το πολιτικό κόστος που θα έφερνε μία μεταρρύθμιση, όπως για παράδειγμα το Ασφαλιστικό.

Η κυβερνητική διαρροή πριν από λίγες ημέρες σχετικά το πόρισμα της «Επιτροπής Πισσαρίδη» και αφορά τους άξονες που θα βασίζεται το σχέδιο ανάπτυξης της χώρας δίνει μία γενική στόχευση. Η έκθεση των 151 σελίδων δεν έχει δημοσιευθεί ολόκληρη, ωστόσο ακόμα και αν οι προτάσεις είναι συγκεκριμένες και λεπτομερείς, παρά την τεχνοκρατική αρτιότητα των εισηγήσεων, θα είναι αμφίβολο αν θα εξασφαλιστεί η επιτυχής εφαρμογή τους, καθότι αυτό είναι δουλειά της κυβέρνησης.

Το ψαλίδι στις δημόσιες επενδύσεις

Μία από τις αιτίες των χαμηλών ρυθμών ανάπτυξης ήταν η περικοπή των δημόσιων επενδύσεων. Η υπέρβαση δε του ετήσιου στόχου για το πρωτογενές πλεόνασμα ήταν αποτέλεσμα και της επαναλαμβανόμενης περικοπής του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων. ´Ετσι, μεταξύ 2008 και 2018 η ελληνική οικονομία κατέγραψε τον υψηλότερο ρυθμό μείωσης της συνολικής επενδυτικής δαπάνης (13 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ) μεταξύ των 28 κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η μείωση αυτή προσδιορίστηκε από τη δραματική πτώση τόσο των ιδιωτικών όσο και των δημόσιων επενδύσεων, κατά 10 και 3 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ αντίστοιχα.

Σε ειδική έκθεση του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας, η οποία δημοσιεύθηκε τον Ιούνιο του 2020 και υπογράφει ο πρώην Επίτροπος Χοακίν Αλμούνια αξιολογώντας τα Μνημόνια αναφέρει: Η Ελλάδα έκανε τη μεγαλύτερη αναδιάρθρωση του χρέους και μία άνευ προηγουμένου δημοσιονομική εξυγίανση, αλλά με την επακόλουθη απώλεια παραγωγής και με κοινωνικές συνέπειες. Η τελευταία έκθεση της Κομισιόν για την 6η αξιολόγηση της Ελλάδας παρατηρεί πως το πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων έχει εκτελεστεί μερικώς, όπως συμβαίνει τα τελευταία χρόνια και ο στόχος του 1,2% επί του ΑΕΠ δεν επιτεύχθηκε το 2019.

Το ευχολόγιο των «διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων»

Η καραμέλα «διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις» που πρέπει να κάνει η Ελλάδα προς το παρόν μένει, σε ένα μεγάλο βαθμό, στη θεωρία και παραμένει μία λίστα τύπου «ευχολόγιο». Αυτονόητο ότι ήρθε η ώρα να μην επαναληφθούν οι παθογένειες του παρελθόντος ενόψει και των κοινοτικών πόρων που ετοιμάζονται να εισρεύσουν από το 2021 μέσω του νέου ΕΣΠΑ και του Ταμείου ανάκαμψης (εφόσον εγκριθεί στην κρίσιμη Σύνοδο Κορυφής). Το ποσό μπορεί να ξεπεράσει τα 32 δισ. ευρώ την επόμενη τριετία.

Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του ΣΕΒ, οι ενισχύσεις ύψους 160 δισ. ευρώ που έχει λάβει συνολικά η Ελλάδα από τα ευρωπαϊκά προγράμματα είχαν περιορισμένο ή ασαφές αναπτυξιακό αποτύπωμα, με τη χώρα μας να καταγράφει την 5η χειρότερη επίδοση 35% στην εκτέλεση. Αν και οι κοινοτικοί πόροι αντιστοιχούν σε ένα ολόκληρο ΑΕΠ αποδεικνύεται πως έκαναν μία τρύπα στο νερό και σπαταλήθηκαν για δεκαετίες με τον ίδιο τρόπο, συμβάλλοντας κατά το ελάχιστο στη διαμόρφωση ενός αποτελεσματικού αναπτυξιακού μοντέλου. Μετά από 40 χρόνια στην ενωμένη Ευρώπη οι ελληνικές μικρομεσαίες έχουν το 50% της παραγωγικότητας των αντίστοιχων ευρωπαϊκών.

Η «παράδοση» των Επιτροπών Σοφών

Προτού η πανδημία «χτυπήσει» την πόρτα η παρούσα ελληνική κυβέρνηση είχε από τον Ιανουάριο ανακοινώσει τα μέλη της Επιτροπής που θα εκπονούσαν το νέο Σχέδιο Ανάπτυξης για την ελληνική οικονομία. Πρόκειται για μία Επιτροπή που αποτελείται από οικονομολόγους. Επικεφαλής και πρόεδρος είναι ο Χριστόφορος Πισσαρίδης, καθηγητής του LSE και του Πανεπιστημίου Κύπρου, νικητής του Βραβείου Nobel Οικονομικών 2010.

Το πόρισμα των 151 σελίδων δεν έχει δημοσιευθεί ολόκληρο, ώστε να μπορούν να βγουν συμπεράσματα, αλλά κάποια σημεία του είναι σε γενικές γραμμές προτάσεις που αποτελούν αυτονόητες κατευθύνσεις, οι οποίες τόσο η Τράπεζα της Ελλάδος έχει τονίσει σε εκθέσεις της, όσο και αρκετές μελέτες διαχρονικά. Όπως τονίζεται σε σχετική κυβερνητική ενημέρωση, κεντρικός στόχος είναι η ενίσχυση της παραγωγικότητας, η συστηματική αύξηση των εξαγωγών η στενότερη διασύνδεση της παραγωγής με την τεχνολογία και την καινοτομία, η ενίσχυση της εργασίας.

Να θυμίσουμε μία άλλη Επιτροπή από τη δεκαετία του ‘90 τη λεγόμενη «Σπράου» που έκανε την εμφάνισή της το 1997. Επρόκειτο για μια μελέτη αναφορικά με το Ασφαλιστικό που πρότεινε εναλλακτικές λύσεις και σταδιακά μεθοδευμένες αλλαγές. Μεταξύ άλλων, αφορούσε την αύξηση των ορίων ηλικίας, την επιμήκυνση του εργασιακού βίου, την άνοδο των εισφορών και τον τρόπο χρηματοδότησης του συστήματος και εισηγείτο την ενοποίηση των Ταμείων κύριας και επικουρικής ασφάλισης. Η έκθεση Σπράου, αν και πρότεινε συγκεκριμένες λύσης, δεν βρήκε ποτέ έδαφος εφαρμογής αφού προκάλεσε αντιδράσεις και με αποτέλεσμα η τότε κυβέρνηση να αποστασιοποιηθεί λόγω πολιτικού κόστους, παρά τις κινήσεις που έκανε αργότερα ο πρώην υπουργός Εργασίας Τάσος Γιαννίτσης να περάσει τις μεταρρυθμίσεις στο ασφαλιστικό, βάσει και της έκθεσης Σπράου.

Οι προϋποθέσεις για την επιτυχία της «Επιτροπής Πισσαρίδη»

Σχολιάζοντας την αποτελεσματικότητα της λογικής των Επιτροπών Σοφών ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ Δημήτρης Παπαδημητρίου αναφέρει ότι «η συγκρότηση “επιτροπών σοφών” για την επεξεργασία λύσεων επί συγκεκριμένων προβλημάτων έχει αρκετά μεγάλη παράδοση στην Ελλάδα».

Όπως επισημαίνει, «η πιο πολυσυζητημένη επιτροπή σοφών στο πρόσφατο παρελθόν ήταν η Επιτροπή Σπράου που συγκροτήθηκε στο 1997 μετά από απόφαση του Κώστα Σημίτη. Στόχος της ήταν η παρουσίαση προτάσεων για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής οικονομίας σε μία σειρά κρίσιμων τομέων όπως η εισοδηματική πολιτική, το φορολογικό σύστημα, η αγροτική και βιομηχανική πολιτική και η δημόσια διοίκηση. Η πιο εμβληματική έκθεση της επιτροπή ήταν αυτή για το ασφαλιστικό (με συγγραφέα τον Πλάτωνα Τήνιο) η οποία κέντρισε το δημοσιογραφικό ενδιαφέρον και έγινε αντικείμενο έντονης κριτικής από το συνδικαλιστικό κίνημα. Τότε πρωτοακούστηκε, άδικα, η κριτική περί “ασφαλιστικού Πινοσέτ” επειδή η έκθεση παρουσίασε μία σειρά εναλλακτικών συστημάτων, μεταξύ των οποίων και αυτό της Χιλής. Στο τέλος πολύ λίγες από τις προτάσεις της επιτροπής (σε όλους τους τομείς) εφαρμόστηκαν από την τότε κυβέρνηση».

Σχετικά με τις προϋποθέσεις για την επιτυχία της επιτροπής Πισσαρίδη ο κ. Παπαδημητρίου παραθέτει τα εξής:

1) Οι προτάσεις να είναι συγκεκριμένες και λεπτομερείς. Να εντάσσονται σε ένα ενιαίο πλαίσιο η στόχευση του οποίου να είναι σαφής. Τι είδους οικονομία επιδιώκουμε να χτίσουμε. Ποιες είναι οι προτεραιότητες ανά τομέα και ποιος ο γεωγραφικός τους σχεδιασμός;

2) Οι προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις να έχουν σαφή χρονική αλληλουχία. Δεν μπορούν να γίνουν όλα αμέσως. Το πρόγραμμα πρέπει να έχει αρχή – μέση – τέλος. Προηγούμενα εγχειρήματα οικονομικής εξυγίανσης (κυβέρνηση Μητσοτάκη 1990-2 ή ακόμα και τα μνημόνια 2010-18) εκτροχιάστηκαν από κακό timing και θολές προτεραιότητες.

3) Η εφαρμοστή των όσων θα προτείνει η επιτροπή τίθεται χρονικά στο τέλος του δεύτερου χρόνου της κυβερνητικής θητείας, μέσα σε συνθήκες διεθνούς ύφεσης και ανασφάλειας. Υπάρχει αρκετός χρόνος για να φανούν τα όποια θετικά αποτελέσματα μέχρι το τέλος του εκλογικού κύκλου;

4) Οι προτάσεις της επιτροπής να ενταχθούν σε ένα ευρύτερο πολιτικό αφήγημα από την κυβέρνηση. Η φήμη των στελεχών της επιτροπής εγγυάται την τεχνοκρατική αρτιότητα των προτάσεων, δεν εξασφαλίζει όμως και την επιτυχή εφαρμογή τους. Αυτό είναι δουλειά της κυβέρνησης.

Τι λέει η Τράπεζα της Ελλάδος

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η έκθεση της Τράπεζα της Ελλάδος για την Χρηματοπιστωτική Σταθερότητα ( Ιούλιος 2020) «για την επανεκκίνηση της οικονομίας είναι απαραίτητο να διαφυλαχθεί η κυβερνητική δέσμευση και αξιοπιστία ως προς την εφαρμογή του μεταρρυθμιστικού προγράμματος. Έμφαση θα πρέπει να δοθεί τόσο στην ενίσχυση των δημόσιων επενδύσεων όσο και στην ολοκλήρωση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων, με ισχυρά πολλαπλασιαστικά οφέλη στην οικονομική δραστηριότητα και στην ενίσχυση του δυνητικού προϊόντος».

Όπως τονίζει προς αυτή την κατεύθυνση θα μπορούσαν να συμβάλουν δράσεις σχετικές με:

(α) τη στοχευμένη μείωση της φορολογίας,

(β) την αναβάθμιση του δημόσιου συστήματος υγείας,

(γ) την αναβάθμιση των δημόσιων υποδομών,

(δ) τον εξορθολογισμό των δημόσιων δαπανών με ανακατανομή πόρων σε αναπτυξιακές δράσεις,

(ε) την επέκταση του θεσμού των συμπράξεων δημόσιου-ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ) σε τομείς όπως η παιδεία, η υγεία και η κοινωνική ασφάλιση,

(στ) την ταχύτερη απορρόφηση των κοινοτικών πόρων στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2014-2020, της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων και του Ευρωπαϊκού Ταμείου Στρατηγικών Επενδύσεων,

(ζ) την υιοθέτηση πολιτικών που ενθαρρύνουν την έρευνα και την καινοτομία,8 διευκολύνουν τη διάχυση της τεχνολογίας και ενισχύουν την επιχειρηματικότητα, και (η) την προώθηση του ψηφιακού μετασχηματισμού της δημόσιας διοίκησης.

Τι λέει η «Επιτροπή Πισσαρίδη»

Σύμφωνα με κυβερνητική ενημέρωση μεταξύ των προτάσεων είναι να βοηθηθούν οι άνεργοι στην προσπάθειά τους να ξαναμπούν στην αγορά εργασίας με την ενσωμάτωση της κατάρτισης. Ο Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ) να βοηθάει ενεργά τους ανέργους για έξι μήνες στην αναζήτηση εργασίας. Τα άτομα που δεν έχουν βρει δουλειά μετά από 6 μήνες, να καλούνται να συμμετέχουν σε στοχευμένα προγράμματα κατάρτισης, ακολουθούμενη από πρακτική άσκηση στην αγορά την οποία θα βρίσκει για τον εκπαιδευόμενο το κέντρο κατάρτισης. Η εκπαίδευση να είναι ουσιαστική και να οδηγεί σε συγκεκριμένες δεξιότητες που μπορούν να πιστοποιηθούν. Δηλαδή, να μετατραπεί το σημερινό σύστημα που κατά κάποιο τρόπο θεωρεί τον άνεργο καταδικασμένο στο μόνιμο περιθώριο, σ’ ένα που τον αντιμετωπίζει ως εν δυνάμει εργαζόμενο και τον θωρακίζει.

Επίσης, να επεκταθεί το σύστημα μητρικής άδειας και στους πατέρες που θα είναι υπόχρεοι κάποιας πατρικής άδειας. Παράλληλα, να δοθεί μεγαλύτερη ευελιξία στο πότε μία γυναίκα θα ξεκινήσει και θα τελειώσει την άδεια τοκετού. Απώτερος στόχος είναι να μειωθούν οι περιορισμοί και διαφορές ανάμεσα στα φύλα όσον αφορά την ανατροφή των παιδιών και την αγορά εργασίας.

Να δοθούν φορολογικά κίνητρα σε νοικοκυριά που επενδύουν μακροπρόθεσμα σε ελληνικές εταιρείες που εισάγονται στο Χρηματιστήριο Αθηνών, όπως υπάρχουν σε χώρες όπως το Ην. Βασίλειο, η Γαλλία, και η Ιταλία. Να καταργηθεί ο φόρος 1% επί των μετοχικών κεφαλαίων που αντλούν εταιρείες από το ΧΑ.

Να δοθούν κίνητρα για συγχωνεύσεις και εξαγορές εταιρειών με στόχο την μεγέθυνση της μέσης ελληνικής επιχείρησης, τις οικονομίες κλίμακος και την προώθηση της συνεργασίας. Το μικρό μέγεθος των ελληνικών επιχειρήσεων λειτουργεί ανασταλτικά στην παραγωγικότητα και στις εξαγωγές.

Να δημιουργηθούν εξειδικευμένα τμήματα στα δικαστήρια για υποθέσεις σημαντικού οικονομικού ενδιαφέροντος με ανώτατο όριο 12 μηνών έως την απόφαση, στο πρότυπο και άλλων ευρωπαϊκών χωρών, με προεδρεύοντες ειδικά καταρτισμένους δικαστές (που θα μπορούν ενδεχομένως να λαμβάνουν αποφάσεις και κατόπιν γνωμοδότησης εξειδικευμένων τεχνικών συμβούλων).

Οι οικονομικές προτεραιότητες του σχεδίου, σύμφωνα με όσα αναφέρονται, περιλαμβάνουν:

● την άνοδο των επενδύσεων και των εξαγωγών ως ποσοστό του ΑΕΠ,

● την ενίσχυση της μισθωτής εργασίας και τη μείωση της παραοικονομίας,

● την επένδυση στην εκπαίδευση και τη γνώση,

● την αύξηση του μεγέθους των ελληνικών επιχειρήσεων,

● την προώθηση της τεχνολογίας αιχμής, της καινοτομίας και της ψηφιοποίησης,

● την επίτευξη φιλόδοξων περιβαλλοντικών στόχων,

● την υποστήριξη των αδύναμων νοικοκυριών.

Οι καθηγητές προτείνουν 15 άξονες αναπτυξιακής πολιτικής:

1. Μείωση του φορολογικού βάρους στη μισθωτή εργασία.

2. Επιταχυνόμενες αποσβέσεις και μείωση κόστους ενέργειας στη μεταποίηση.

3. Ενίσχυση βασικής έρευνας μέσω άρσης αγκυλώσεων στα πανεπιστήμια. Κίνητρα για ενίσχυση της καινοτομίας.

4. Ριζική αναβάθμιση του συστήματος κατάρτισης για ανέργους και εργαζόμενους.

5. Υποστήριξη των γυναικών ώστε να διευκολυνθεί η συμμετοχή τους στην αγορά εργασίας.

6. Εισαγωγή του κεφαλαιοποιητικού συστήματος στον δεύτερο πυλώνα κοινωνικής ασφάλισης.

7. Δημιουργία εξειδικευμένων τμημάτων στα δικαστήρια για υποθέσεις σημαντικού οικονομικού ενδιαφέροντος, με ανώτατο όριο έκδοσης απόφασης το ένα έτος.

8. Συνέχιση και εμβάθυνση της ψηφιακής μεταρρύθμισης στη δημόσια διοίκηση.

9. Εκσυγχρονισμός του συστήματος χρηματοπιστωτικής εποπτείας στον τομέα της προστασίας των επενδυτών.

10. Εκσυγχρονισμός της εκπαίδευσης σε όλες τις βαθμίδες.

11. Αναδιάρθρωση του συστήματος υγείας με προτεραιότητα στην ψηφιοποίηση.

12. Σταδιακή μεταφορά πόρων του φόρου ακίνητης περιουσίας σε τοπικό επίπεδο.

13. Ενεργειακή αναβάθμιση κτιρίων.

14. Στροφή σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας με άμβλυνση του κόστους μετάβασης και στήριξη των τοπικών κοινωνιών κατά την απολιγνιτοποίηση.

15. Ανάπτυξη υποδομών.