Καρχαρίας: Ο αιώνιος «βασιλιάς της θάλασσας»

H ονομασία τους προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό «κάρχαρον», δηλαδή πριόνι, λόγω τους σχήματος και της διάταξης που έχουν τα δόντια τους. Αυτά τα κοφτερά δόντια είναι και ο λόγος για τον οποίο θεωρούνται οι πιο τρομακτικοί θηρευτές της θάλασσας. Και όταν μεταφορικά λέμε πως κάποιος «έπεσε στα δόντια του καρχαρία» περιγράφουμε μια κατάσταση απόλυτου κινδύνου.

Τον απόλυτο τρόμο «ζωγραφίζει» και ο Διονύσιος Σολωμός εμπνεόμενος από τον τραγικό θάνατο ενός άγγλου στρατιώτη στα δόντια ενός καρχαρία στο λιμάνι της Κέρκυρας, στο ποίημα «Ο πόρφυρας» (δηλαδή ο καρχαρίας), περιγράφοντας τη στιγμή της επίθεσης με τους εξής στίχους: «Κοντά ‘ναι κει στον νιον ομπρός ο τίγρης του πελάγου./ Κι αλιά! μακριά ‘ναι το σπαθί, μακριά ‘ναι το τουφέκι!/ Αλλ’ όπως έσχισ’ εύκολα βάθος τρανό κι εβγήκε./ Κι όρμησε…/ Κατά τον κάτασπρο λαιμό που λάμπει ωσάν τον κύκνο,/ Κατά το στήθος το πλατύ και το ξανθό κεφάλι,/ Κατά τη μεγαλόψυχη γλυκιά πνοή της νιότης». Την ίδια όμως στιγμή που ο ποιητής θρηνεί για τον άτυχο νέο, υμνεί και την ομορφιά και τη δύναμη της φύσης, ακόμα και όταν αυτή επιτίθεται! Ο δε Νίκος Καββαδίας στον στίχο «χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία» από το ποίημα «Γυναίκα» χρησιμοποιεί επίσης μεταφορικά αυτό το πανάρχαιο και απίστευτα ανθεκτικό ζώο για να περιγράψει την προσπάθεια (χορός) του ανθρώπου να κατακτήσει το αδύνατο.

Πιο παλαιοί από τους δεινοσαύρους

Σύμβολο αγριότητας, δύναμης, αντοχής και επιβίωσης στα βαθιά και άγνωστα νερά, τρομακτική φονική μηχανή (όπως παρουσιάζεται στην ταινία «Τα σαγόνια του καρχαρία»), ή παρεξηγημένο και ευάλωτο στην πραγματικότητα πλάσμα που δίνει σκληρό αγώνα για την επιβίωσή του, ο καρχαρίας είναι εδώ και αιώνες ένας από τους πιο μυστηριώδεις (γι’ αυτό και γοητευτικούς αλλά και τρομακτικούς) κατοίκους της θάλασσας. Αποδείξεις για την ύπαρξή του έχουμε ήδη από την Ορδοβίκια περίοδο, δηλαδή σχεδόν 440 εκατομμύρια χρόνια πριν. Πολλά είναι τα ευρήματα (απολιθώματα) που επιβεβαιώνουν την παρουσία των πλασμάτων από τα οποία προήλθε ο σημερινός καρχαρίας καθώς, όπως όλα τα είδη, έτσι και αυτοί μέσα στον χρόνο μεταλλάχθηκαν. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, οι σύγχρονοι καρχαρίες εμφανίστηκαν περίπου πριν από 100 εκατομμύρια χρόνια. Σήμερα υπάρχουν περίπου 440 είδη, το μέγεθος των οποίων μπορεί να ξεκινάει από τα 15-20 εκατοστά και να φθάνει (στην περίπτωση του φαλαινοκαρχαρία) τα 14-15 μέτρα.

Τα πιο εντυπωσιακά είδη

Ανάμεσά τους ο λευκός καρχαρίας, ο οποίος μπορεί να φθάσει τα έξι μέτρα και που κολυμπάει κοντά στις ακτές αναζητώντας τη λεία του, θεωρείται ο πιο επικίνδυνος. Υπάρχει βεβαίως και ο καρχαρία τίγρης, ο οποίος έρχεται δεύτερος στον κατάλογο των καρχαριών με τις περισσότερες επιθέσεις σε ανθρώπους. Μεγάλη και η επικινδυνότητα του καρχαρία ταύρου, του καρχαρία των Γκαλαπάγκος, του καρχαρία αλωνιστή και του γαλάζιου καρχαρία. Στη Μεσόγειο απαντώνται 47 είδη, εκ των οποίων περίπου 35 ζουν και στα δικά μας πελάγη, τα οποία πελάγη όμως δεν έχουν την επικινδυνότητα που έχουν άλλες θάλασσες. Οπως και αν έχει, όταν ακούς τη λέξη «καρχαρίας» το μυαλό σου πηγαίνει σε σκληρές εικόνες. Στις εικόνες από τα ντοκιμαντέρ που τους δείχνουν να κυνηγούν την τροφή τους ή να επιτίθενται σε ανθρώπους και σε ταινίες (και σε πολλές trash ταινίες), οι οποίες, στην παράδοση των «Σαγονιών του καρχαρία» (παραγωγής 1975, σε σκηνοθεσία του Στίβεν Σπίλμπεργκ), συνέχισαν να συντηρούν την εικόνα του καρχαρία-δολοφόνου που καραδοκεί για να μας κάνει μια χαψιά. Ετσι, άγριες στιγμές ζουν η Χάλι Μπέρι στο «Dark Τide» («Σε βαθιά νερά», 1912), η Μπλέικ Λάιβλι στο «The Shallows» («Σε ρηχά νερά», 2016) και οι Ντανιέλ Τράβις και Μπλανσάρ Ράιαν στο «Open Water» («Αγριος ωκεανός», 2003). Φοβερός, τρομερός και αστείος είναι ο καρχαρίας Χάρχας (στα αγγλικά Bruce) στην ταινία κινουμένων σχεδίων «Ψάχνοντας τον Νέμο». Ο οποίος μαζί με τον Κεφάλα και τον Σβούρα, δύο ακόμα καρχαρίες, ισχυρίζεται «είμαι καρχαρίας καλός. Οχι μια μηχανή που τρώει. Για να αλλάξω την κακιά μου εικόνα, πρέπει πρώτα να αλλάξω τον εαυτό μου. Τα ψάρια είναι φίλοι. Oχι φαΐ…». Μαζί του θα συμφωνούσαν και άλλα συγγενικά είδη που τρέφονται με πλαγκτόν, για τους περισσότερους όμως τα ψάρια (και όχι μόνο) είναι φαΐ, γιατί αυτή είναι η φύση τους. Κατά τα άλλα, όπως επισημαίνουν και οι γνωρίζοντες, ο άνθρωπος δεν αποτελεί στόχο για τους καρχαρίες. Οι ελάχιστες επιθέσεις σε κολυμβητές ή σέρφερ γίνονται συνήθως από καρχαρίες που στοχεύουν σε φώκιες ή δελφίνια. Την ίδια στιγμή, οι καρχαρίες αποτελούν πολύτιμο μέλος του θαλάσσιου περιβάλλοντος και, κόντρα στους μύθους που περιβάλλουν το είδος τους και που τους παρουσιάζουν ως κτήνη που σκοτώνουν μόνο για την ηδονή που τους προκαλεί το αίμα, πρέπει να προστατεύονται. Αρκεί τα πτερύγιά τους να σκίζουν τη θάλασσα μακριά από τις παραλίες όπου απολαμβάνουμε τα μπάνια μας.

Κατερίνα Τοπούζογλου: Το κορίτσι που δεν φοβάται τους καρχαρίες

Ιδρύτρια του All for Blue, οργανισμού που ασχολείται με την προστασία του θαλάσσιου οικοσυστήματος και των καρχαριών, με εκπαιδευτικά σεμινάρια και με παράκτιους και υποβρύχιους καθαρισμούς, η Κατερίνα Τοπούζογλου τα τελευταία χρόνια ανέπτυξε ιδιαίτερη σχέση με τους καρχαρίες. Εχοντας συχνά καταδυθεί στις περιοχές όπου συχνάζουν, σε διάφορα μέρη του κόσμου, και έχοντας συμμετάσχει σε διεθνή προγράμματα και δράσεις για τη φροντίδα και τη σωτηρία τους (καθώς πολλά από τα είδη τους κινδυνεύουν με εξαφάνιση), είναι ο πιο κατάλληλος άνθρωπος για να μας βοηθήσει να τους γνωρίσουμε.

Πώς προέκυψε η πρώτη επαφή σας με καρχαρία; Δεν είναι ό,τι πιο συνηθισμένο… «Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου η θάλασσα ήταν το «σπίτι» μου. Στον βυθό νιώθω ασφάλεια, ηρεμία και οικειότητα. Το 2010 είδα ένα βίντεο που έδειχνε έναν δύτη να χαϊδεύει έναν καρχαρία. Ο καρχαρίας ξάπλωσε στην άμμο ήρεμος, σχεδόν κοιμόταν, και ο δύτης του αφαίρεσε ένα αγκίστρι από το στόμα. Η έκπληξή μου έγινε μεγαλύτερη όταν διαπίστωσα ότι ο δύτης ήταν γυναίκα, η Κριστίνα Ζενάτο. Επειτα από οκτώ μήνες πήγα να εκπαιδευτώ κοντά της. Η Κριστίνα, φίλη μου πλέον, ήταν ένας από τους ανθρώπους που με ενέπνευσαν να ιδρύσω την All for Blue».

Τι ήταν όμως αυτό που σας τράβηξε κοντά στους καρχαρίες; «Το μυστήριο που τους περιβάλλει. Υπάρχουν πολλά που δεν γνωρίζουμε για τους καρχαρίες, και είναι απίστευτα παρεξηγημένοι. Εμφανίστηκαν στη Γη πριν από τους δεινοσαύρους. Τρέφονται με ασθενή και άρρωστα ζώα και έτσι κρατούν σε ισορροπία το θαλάσσιο οικοσύστημα. Πολλά είδη τρέφονται με φυτοπλαγκτόν και ζωοπλαγκτόν, όπως ο αξιαγάπητος φαλαινοκαρχαρίας που είναι το μεγαλύτερο ψάρι, ένας άκακος γίγαντας. Αλλα είδη πάλι τρελαίνονται με το αίμα των ψαριών αλλά αδιαφορούν εντελώς για το δικό μας αίμα και το κρέας μας. Εχει τύχει να ανοίξει η μύτη του ζευγαριού μου (σ.σ.: πάντα οι καταδύσεις γίνονται σε ζεύγη) στον βυθό και οι καρχαρίες γύρω μας ούτε που κουνήθηκαν. Δεν θέλεις όμως να είσαι δίπλα τους όταν κυνηγούν, τότε αλλάζουν εντελώς συμπεριφορά. Επίσης, έχουν πιο οξυμένες αισθήσεις από εμάς και απίστευτο ένστικτο. Δυστυχώς πολλά είδη τους κινδυνεύουν με εξαφάνιση λόγω της υπεραλίευσης».

Οπότε ο άνθρωπος είναι ο μεγαλύτερος εχθρός τους; «Οι ψαράδες τούς κόβουν το πτερύγιο και τους πετούν ζωντανούς στη θάλασσα όπου βρίσκουν φρικτό θάνατο από ασφυξία. Μάλιστα, στην Ελλάδα αλλά και αλλού, συχνά πωλούν το κρέας τους ως γαλέο. Κάτι που ο κόσμος δεν γνωρίζει είναι ότι ο γαλέος δεν είναι μπακαλιάρος αλλά είδος καρχαρία. Εμείς προτρέπουμε τους καταναλωτές να αποφεύγουν γενικότερα τον γαλέο, τους καρχαρίες και τα σαλάχια, καθώς συγκεντρώνουν και μεγάλες ποσότητες βαρέων μετάλλων (τις υψηλότερες από όλα τα υπόλοιπα ψάρια) και πολλά είδη κινδυνεύουν με εξαφάνιση στη Μεσόγειο. Η σταδιακή εξαφάνισή τους πλήττει την ισορροπία του θαλάσσιου οικοσυστήματος, καθώς επιτρέπει την αύξηση των ειδών τα οποία ο καρχαρίας θηρεύει, με αποτέλεσμα την απορρύθμισή του. Κατά τα άλλα, οι καρχαρίες άθελά τους, λόγω περιέργειας ή για λόγους άμυνας, κάνουν ετησίως 5-8 θανατηφόρες επιθέσεις. Σε αντίθεση με τον άνθρωπο: Για την περίφημη shark fin soup που τρώνε οι Κινέζοι θανατώνονται ετησίως 100.000.000 καρχαρίες. Και στην Ελλάδα μέχρι πρόσφατα ήταν συνηθισμένο όταν σκοτώνεται ένας καρχαρίας να παρουσιάζεται ο αλιευτής ως ήρωας».

Πώς εκπαιδευτήκατε ώστε να τους αντιμετωπίζετε; «Η εκπαίδευση είναι σημαντική, αλλά και οι αμέτρητες ώρες στον βυθό μαζί τους προσφέρουν μεγάλες συγκινήσεις. Είμαι εκπαιδεύτρια αυτόνομης και ελεύθερης κατάδυσης, shark handler και πιστοποιημένη από τον διεθνή οργανισμό της Project Aware ως shark awareness instructor. Εχω μάθει πως όλα στη θάλασσα πρέπει να γίνονται με ασφάλεια, όχι μόνο για εμάς αλλά και για το περιβάλλον που μας φιλοξενεί, γι’ αυτό προσπαθώ κάθε χρόνο να ανανεώνω την εκπαίδευσή μου. Επίσης είμαι αθλήτρια της υποβρύχιας σκοποβολής, κάτι που με βοηθάει στα ερευνητικά προγράμματα όταν κάνουμε shark tagging (τοποθέτηση πομπών στα πτερύγιά τους). Οι καρχαρίες είναι διαισθητικά ζώα, πιστεύω ότι αντιλαμβάνονται τα συναισθήματά μας και αντιδρούν αναλόγως, π.χ. με την Κριστίνα έχουν μια εντελώς διαφορετική αντίδραση. Οταν βρίσκονται δίπλα της, πολλές φορές (αναλόγως το είδος φυσικά) νιώθω πως λειτουργούν σαν κουτάβια».

Ποιες καταδύσεις σας θυμάστε περισσότερο; «Θυμάμαι όλες μου τις βουτιές με καρχαρίες: Τις στιγμές που συμμετέχω σε κάποιο ερευνητικό πρόγραμμα για την προστασία τους και πρέπει να τους φωτογραφήσω (photo ID shot), να τοποθετήσω πομπούς στα πτερύγιά τους ή να τους αφαιρέσω αγκίστρια από το στόμα, τις στιγμές που μαζεύω σκουπίδια από τον βυθό και εκείνοι κολυμπούν δίπλα μου… Θυμάμαι χαρακτηριστικά ένα ταξίδι στις Μπαχάμες με σκοπό να επισκεφθώ τους nurse sharks (είδος καρχαρία ήρεμο και τεμπέλικο, που του αρέσει να ξαπλώνει στην άμμο και να κάθεται με τις ώρες) σε ένα συγκεκριμένο νησί. Επειδή είναι ακριβός προορισμός, κατάφερα να βρω οικονομική διαμονή σε ένα μέρος που βρισκόταν όμως… τέσσερα νησιά πιο μακριά από τον τελικό προορισμό. Αναγκάστηκα να κάνω θαλάσσιο οτοστόπ από το ξημέρωμα στους ντόπιους που περνούσαν με βάρκες. Εμεινα μερικές ώρες σε ένα έρημο νησί με μοναδικούς κατοίκους κάτι γουρουνάκια, και τελικά έπειτα από επτά ώρες περιπλάνησης στο πουθενά κατάφερα να φθάσω στον προορισμό μου. Μόλις είδα τους καρχαρίες άρχισα να κλαίω από χαρά. Οι ντόπιοι είχαν ξεκαρδιστεί μαζί μου. Επίσης, απολαμβάνω τις στιγμές που βρίσκω δόντια καρχαριών στον βυθό, τότε γελάει και η μάσκα μου από τη χαρά! Το να ψάχνεις ένα λευκό δόντι στη λευκή άμμο είναι σαν να ψάχνεις ψύλλους στα άχυρα! Μου προκαλεί χαρά όμως ο ενθουσιασμός των παιδιών όταν τους δείχνω τα δόντια των καρχαριών στα σεμινάρια που κάνω στα σχολεία».

Εχετε φοβηθεί ποτέ; Εχετε κινδυνεύσει; «Οπως συνηθίζω να λέω και στα σεμινάρια, οι πιο επικίνδυνοι καρχαρίες είναι αυτοί της στεριάς, που περπατούν ανάμεσά μας. Εκείνο που πρέπει να φοβόμαστε για τους καρχαρίες είναι ο αφανισμός τους. Κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης, όπου φορούσαμε ειδική ατσάλινη στολή, με δάγκωσε δύο φορές καρχαρίας την ώρα που προσπαθούσα να του κάνω την τονική ακινησία (τεχνική όπου ο δύτης χαϊδεύει τη μύτη του καρχαρία και εκείνος χαλαρώνει και βρίσκεται σε κατάσταση ηρεμίας) για να του βγάλω ένα αγκίστρι. Αυτό έγινε από δικό μου λάθος, καθώς ήταν η πρώτη φορά και είχα άγχος. Μετά εξοικειώθηκα και πλέον είναι κάτι που το κάνω με περισσότερη ηρεμία και πάντα με σεβασμό. Επίσης, τον Ιανουάριο ήμουν στη Νότια Αφρική, συμμετέχοντας σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα για τους καρχαρίες. Περνούσα αρκετές ώρες στο νερό βγάζοντας φωτογραφίες για ένα ερευνητικό κέντρο. Σε μία από τις βουτιές ένα πλοκάμι από blue bottle (είδος τσούχτρας) τυλίχτηκε στον λαιμό μου και από τον πόνο νόμιζα πως θα λιποθυμήσω. Εκαναν μισή ώρα να το βγάλουν από πάνω μου. Οσο περίεργο κι αν ακουστεί, στον βυθό φοβάμαι τις σμέρνες, όταν τις βλέπω πάω από την αντίθετη μεριά, ενώ με τους καρχαρίες δεν έχω κανένα θέμα, μου προκαλούν δέος και απίστευτη χαρά».

Οι περισσότεροι άνθρωποι τους αντιμετωπίζουν με φόβο. Τι θα τους λέγατε για να τους συμφιλιώσετε μαζί τους; «Επηρεασμένοι από μια ταινία φαντασίας πλάσαμε έναν μύθο για τους καρχαρίες που κρατάει χρόνια! Οσο περισσότερα μαθαίνουμε για αυτούς τόσο περισσότερο τους θαυμάζουμε για όσα προσφέρουν στο θαλάσσιο οικοσύστημα. Η αργή ανάπτυξη, η καθυστερημένη ωρίμανση, η μεγάλης διάρκειας εγκυμοσύνη και οι μικρές γέννες τούς κατατάσσουν μεταξύ των πιο τρωτών ζώων στον κόσμο. Οπως προκύπτει από τα εκπαιδευτικά μας σεμινάρια, 72% των ενηλίκων αλλάζει άποψη για τους καρχαρίες μετά το οπτικοακουστικό υλικό που τους δείχνουμε και τις πληροφορίες που λαμβάνουν. Φυσικά, στα παιδιά το ποσοστό ξεπερνάει το 90%, καθώς είναι πολύ πιο ευαίσθητα και έχουν άλλη αντίληψη».

Η εμπειρία που έχετε αποκτήσει σας δίνει μεγαλύτερη ελευθερία όταν καταδύεστε ή σας κάνει πιο προσεκτική; Ποιες είναι οι παγίδες του βυθού; «Το πιο σημαντικό απ’ όλα, κατά τη γνώμη μου, είναι η τήρηση των κανόνων ασφαλείας. Οση εμπειρία και αν έχει κάποιος, η θάλασσα εγκυμονεί κινδύνους που αν βουτήξεις με την αλαζονεία του έμπειρου μπορεί να μη σου βγει σε καλό. Γι’ αυτό τηρούμε το πρωτόκολλο στις δράσεις και στα ερευνητικά προγράμματα, βουτάμε πάντα με ζευγάρι και λειτουργούμε απέναντι στη θάλασσα σαν να είμαστε επισκέπτες που εισέρχονται στον χώρο με απόλυτο σεβασμό».

Τελικά τι πρέπει να κάνουμε αν συναντήσουμε καρχαρία; «Αν τον δούμε στην Ελλάδα κατά πάσα πιθανότητα ο καρχαρίας θα φοβηθεί πρώτος και θα εξαφανιστεί στα βαθιά, όπως μου έτυχε εμένα στον βυθό της Ρω. Στο εξωτερικό, εξαρτάται πάντα από πολλούς παράγοντες. Αν το νερό είναι θολό, δεν μπαίνουμε στη θάλασσα για κατάδυση. Αν είναι διαυγές τηρούμε κανόνες ασφαλείας, δεν κάνουμε νευρικές και απότομες κινήσεις, καθώς αυτό μας καθιστά αυτόματα θήραμα για τον θηρευτή, λειτουργούμε με ηρεμία και με σεβασμό.

Οι επιθέσεις στους σέρφερ γίνονται επειδή οι καρχαρίες θεωρούν ότι η σανίδα είναι είτε χελώνα είτε φώκια τραυματισμένη ή άρρωστη, δηλαδή κάτι που υπάρχει στο μενού τους. Παρεμπιπτόντως, αν κάποιος θέλει να δει καρχαρίες και σαλάχια ας προτιμήσει ένα από τα εξαιρετικά ντοκιμαντέρ που κυκλοφορούν (όπως το «Blue Planet» του BBC), αντί να επισκέπτεται τους χώρους όπου αυτά τα πλάσματα ζουν σε αιχμαλωσία».

Οι ελληνικές θάλασσες είναι πράγματι ακίνδυνες; Εμείς δεν έχουμε να φοβόμαστε από καρχαρίες; «Ο κίνδυνος επίθεσης καρχαρία στις ελληνικές ακτές και θάλασσες είναι ελάχιστος, αν όχι μηδαμινός, καθώς ζουν σε μεγάλα βάθη και λόγω της υπεραλίευσης έχουν μειωθεί οι πληθυσμοί τους. Το τέρας της θάλασσας είναι τα σκουπίδια και όχι τα ζώα που ζουν σε αυτή. Αν το κατανοήσει αυτό ο σύγχρονος κόσμος σύντομα, ίσως και να καταφέρουμε να κάνουμε τη διαφορά. Η θάλασσα είναι πηγή ζωής, ενέργειας και οξυγόνου για όλους μας. Ας αφήσουμε τα άγρια ζώα να την απολαμβάνουν και να προσπαθήσουμε να συντηρήσουμε ένα υγιές και ισορροπημένο οικοσύστημα».