Αμοργός : Το ανατολικότερο νησί των Κυκλάδων

Ζντράβκα Μιχάιλοβα

Η Αμοργός είναι το ανατολικότερο νησί των Κυκλάδων, απ’ όπου το βλέμμα, σε νοητή γραμμή, βλέπει προς την Αστυπάλαια, το δυτικότερο των Δωδεκανήσων. Στην αρχαιότητα η άνθισή του οφειλόταν στη στρατηγική του θέση και στο εύχρηστο λιμάνι των Καταπόλων, το οποίο κατέστησε την Αμοργό βολικό «σκαλί» στο σταυροδρόμι μεταξύ του Αιγαίου και της μικρασιατικής ακτής, της Ικαρίας και της Κρήτης.

Ίχνη αρχαίου κυκλαδικού πολιτισμού ανακαλύφθηκαν εδώ το 1850 από τον Γερμανό αρχαιολόγο Λούντβιχ Ρος, ο οποίος εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα μαζί με την Αυλή του πρώτου Έλληνα βασιλέα, του Όθωνα, γιου του μετέπειτα βασιλέως της Βαυαρίας και φιλέλληνα Λουδοβίκου Α’. Τα κύρια ευρήματά του ήταν κυκλαδικά ειδώλια, μικρά μαρμάρινα αγαλματίδια. Η Αμοργός ήταν γνωστή στους Ευρωπαίους περιηγητές του 17ου και 18ου αιώνα ακριβώς χάρη στα αγαλματίδια αυτά. Σήμερα μερικά εκτίθενται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, ενώ άλλα, τα οποία εγκατέλειψαν την Ελλάδα είτε ως λεία αρχαιοκαπήλων, είτε διακινούμενα από εμπόρους αρχαιοτήτων, είτε βγαλμένα λαθραία από Ευρωπαίους διπλωμάτες στην Υψηλή Πύλη, τώρα αποτελούν μέρος των συλλογών μεγάλων μουσείων του εξωτερικού.

Το πιο εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό και θρησκευτικό μνημείο της Αμοργού είναι η μονή της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας. Η μονή είναι σφηνωμένη στον ασβεστωμένο βράχο ύψους τριακοσίων μέτρων και η αρχιτεκτονική της εντυπωσίασε βαθιά τον μέλλοντα αρχιτέκτονα Λε Κορμπιζιέ, όταν επισκέφθηκε το νησί το 1911. Η τοπική προφορική παράδοση αφηγείται ότι η εικόνα της Χοζοβιώτισσας ήρθε στο νησί από την πόλη Χόζοβο ή Χόζοβα της Παλαιστίνης κατά την περίοδο της εικονομαχίας. Έτσι, με χρυσόβουλο του Βυζαντινού αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού, το 1088 ιδρύθηκε η μονή και έκτοτε, μαζί με τη μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο, είναι ένα από τα δύο πιο ιερά προσκυνήματα της ορθοδοξίας στο Αιγαίο.

Όλες οι θρησκείες εμπεριέχουν ως βασική τους έννοια την έννοια του φωτός και επιδιώκουν τη φώτιση των πιστών. «Βούδας» θα πει «φωτισμένος», το αποκορύφωμα των Ελευσίνιων Μυστηρίων ήταν η φωταγώγηση των μυημένων τη στιγμή που οι ιερείς έδειχναν το στάχυ, το οποίο συμβόλιζε τη θεά της γονιμότητας, τη Δήμητρα. Ο Χριστός κήρυττε στους μαθητές του: «Εγώ είμαι το φως του κόσμου». Οι Έλληνες ζουν με το φως χωρίς να το αναλύουν, είναι η πηγή της διαύγειας και της διαφάνειας, οι οποίες αποκρυσταλλώθηκαν στη φιλοσοφική σκέψη της Ιωνικής Σχολής και της αρχαϊκής τέχνης στο αρχιπέλαγος του Αιγαίου. Οι Έλληνες αντικατέστησαν τη μέθη της βαρβαρότητας και την υποταγή στο δεσποτισμό με τη θεότητα του φωτός και της καλλιτεχνικής δημιουργίας, τον Απόλλωνα, αναζητώντας αδιάκοπα με το θαλασσοπόρο πάθος τους νέες επικράτειες του πνεύματος, επιδιώκοντας να διευρύνουν και να σπάσουν τα σύνορα με την ακτινοβολία του φωτός του λόγου.

Πράγματι, το ιερό φως αναδύεται όχι μόνο από τη λιτανεία της εικόνας της Χοζοβιώτισσας, την οποία κάθε χρόνο την Κυριακή του Θωμά ξένοι και ντόπιοι ακολουθούν από την Αιγιάλη στη μονή, αλλά και απ’ όλο το πανέμορφο τοπίο της Αμοργού. Ο Οδυσσέας Ελύτης εμπνεύστηκε από το νησί για το ποίημά του Το Άξιον εστί, στο οποίο, σαν σε εκκλησιαστικό ύμνο, αντηχεί η επωδός: «Άξιον εστί η Αμοργός». Ο φίλος του, ο Νίκος Γκάτσος, που καταλαμβάνει μοναδική θέση στην ιστορία του ελληνικού λογοτεχνικού μοντερνισμού, έγινε γνωστός χάρη στο ποίημά του Αμοργός (1943), παρόλο που ποτέ δεν είχε πατήσει το πόδι του στο νησί, και το είχε χρησιμοποιήσει μόνο ως σύμβολο ομορφιάς. Το ποίημα δημοσιεύθηκε στα χρόνια της Κατοχής και συνδυάζει στοιχεία υπερρεαλισμού με εικόνες της ελληνικής δημοτικής παράδοσης.

 Με την πατρίδα τους δεμένη στα πανιά και τα κουπιά στον
άνεμο κρεμασμένα
Οι ναυαγοί κοιμήθηκαν ήμεροι σαν αγρίμια νεκρά μέσα
στων σφουγγαριών τα σεντόνια
Αλλά τα μάτια των φυκιών είναι στραμμένα στη θάλασσα.

Αύγουστος 2013

Το ανωτέρω κείμενο περιλαμβάνεται στη συλλογική έκδοση της Εταιρείας Συγγραφέων Τόποι της Λογοτεχνίας (εκδόσεις Καστανιώτη, 2015).

* Η Ζντράβκα Μιχάιλοβα, βουλγαρικής καταγωγής, μεταφράστρια και αρθρογράφος με σπουδές δημοσιογραφίας και ΜΜΕ, έχει μεταφράσει πολλούς έλληνες λογοτέχνες και έχει τιμηθεί με το ελληνικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης.