«Λέξεις της Φωτιάς»: Η σπίθα ενός ημερολογίου…

Γράφει ο Γ. Κ. Καρατζάς

Πόσα διαφορετικά βιβλία μπορούν να χωρέσουν σε μια έκδοση; Το θέμα δεν είναι καν αριθμητικό και έχει να κάνει με την πολλαπλότητα των Προσώπων, των καταγωγών και των προελεύσεων, των διαδρομών και των αφηγήσεων που εκείνες παράγουν. Πάνω από όλα, έχει να κάνει με τις στιγμές της Ιστορίας – με το ι πεζό ή κεφαλαίο-με τις αναγνώσεις και τις κάθε φορά αναγκαίες και απαραίτητες αναθεωρήσεις τους.

Ο  πρόλογος αυτός έχει την αναφορά του σε μια πολύ ιδιαίτερη έκδοση των καιρών μας – που βρέθηκε στους πάγκους και στις προθήκες των βιβλιοπωλείων λίγο μετά την άρση των περιοριστικών μέτρων  για την αντιμετώπιση της πανδημίας του covid-19. Πρόκειται για μια έκδοση του μικρού αλλά πολυμήχανου «ζώου» με την μακριά φουντωτή ουρά που έχει εγκατασταθεί εδώ και λίγα χρόνια στην αστική αισθητικής αναπαυτική μεριά της Πλατείας Καρύτση. Βιβλιοπωλείο και εκδοτικός οίκος μαζί, «ο Μωβ Σκίουρος» με το όνομα!

Ας ξεκινήσουμε από τον τίτλο: Λέξεις της φωτιάς

Νεανική ριζοσπαστική και ημερολογιακή γραφή την αυγή της μεταπολίτευσης. Σε επιμέλεια του Κώστα Κατσάπη.

Στο biblionet βρήκα και διαβάζω μαζί σας τη σχετική ανάρτηση που είναι το κείμενο του οπισθόφυλλου. «»Τραγούδια της φωτιάς» είναι ο τίτλος του ιστορικού πολιτικού ντοκιμαντέρ που σκηνοθέτησε ο Νίκος Κούνδουρος το 1975 και αποτυπώνει έξοχα το ριζοσπαστικό κλίμα της πρώιμης Μεταπολίτευσης. Το ημερολόγιο που αποτελεί τον πυρήνα του βιβλίου, αφουγκράζεται εξίσου επιτυχώς την εποχή του και για το λόγο αυτό συνιστά σπάνιο όσο και σπουδαίο τεκμήριο της στιγμής που το γέννησε: γραμμένο στις αρχές του 1975 από έναν φοιτητή που λίγο πριν είχε εισέλθει στην Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ, καταγράφει με εντυπωσιακή ευαισθησία και οξυδέρκεια τις ανησυχίες της πολιτικοποιημένης νεολαίας, τους διστακτικούς βηματισμούς όσων έρχονταν από το συντηρητικό και φτωχό σε ερεθίσματα περιβάλλον της ελληνικής επαρχίας, το σταδιακό μπόλιασμα των υποψιασμένων με τις ρηξικέλευθες ιδέες που γεννούσε η στράτευση και τα ιδανικά του αγώνα».

Ο Κώστας Κατσάπης – ειδήμων σχετικά με τις νεανικές συμπεριφορές που συνθέτουν ένα μεγάλο και κρίσιμο κεφάλαιο του σύγχρονου αστικού πολιτισμού μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο- είχε την καλοσύνη να μου φτιάξει ένα οδικό χάρτη ανάγνωσης αυτού του ιδιαίτερου βιβλίου: «Αγαπητέ Κώστα, το βιβλίο αυτό ξεκίνησε γύρω στο 2010 όταν ο Γιάννης Κόκκωνας, συνάδελφος τότε στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο όπου κι εγώ εργαζόμουν, με παρακάλεσε με συστολή να ρίξω μια ματιά στο ημερολόγιο που τυχαία ανακάλυψε στο αρχείο του καθώς είχε ξεχάσει την ύπαρξή του.

Η ανάγνωση του ημερολογίου μού προκάλεσε τεράστια εντύπωση καθώς κατάλαβα αμέσως ότι επρόκειτο για ένα σπουδαίο κείμενο. Ο νεαρός φοιτητής με τις κεραίες του σε εγρήγορση, παρατηρούσε και κατέγραφε ό,τι έβλεπε σε τρία πεδία αλληλοτεμνόμενα: στην κοινωνία, στο πανεπιστήμιο, στην προσωπική του ζωή.

Αν και το ημερολόγιο καλύπτει μικρό χρονικό διάστημα, δεν είναι εύκολο να βρεθεί ένα κείμενο που να αποτυπώνει τόσο ωραία τη στιγμή. Επρόκειτο δηλαδή για μια κινηματογραφική ματιά στα πράγματα, προϊόν μιας επίμονης και εύστοχης παρατήρησης.

Από τότε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι. Το 2013 εκδόθηκε το «πρόβλημα νεολαία», ενώ το 2015-16 ολοκλήρωσα την αρχειακή έρευνα για τη συγγραφή του τελευταίου βιβλίου. Η συμβολή της συναδέλφου στο Πάντειο Ελένης Ανδριάκαινα που δέχτηκε με χαρά να γράψει το Επίμετρο ήταν εις διπλούν καθοριστική: πρώτον γιατί είναι από τους/τις πιο κατάλληλους επιστήμονες προκειμένου να αγγίξει το θέμα της ημερλογογιακής γραφής, αναμενόμενα λοιπόν μάς έδωσε ένα υπέροχο κείμενο για τη σχέση ημερολογίου και Ιστοριογραφίας.

Δεύτερον, η συμμετοχή της στον τόμο με «υποχρέωσε» σε μεγάλο βαθμό να ολοκληρώσω τον τόμο έτσι ώστε να μην βρεθώ εκτεθειμένος απέναντί της.

Πράγματι, μετά την έκδοση σε δύο χρόνια των βιβλίων Οι Απείθαρχοι (2018) και Οι Καταραμένοι (2019) από τις εκδόσεις Οκτώ, είμαι βέβαιος ότι δίχως την παρακίνησή της το βιβλίο τούτο θα είχε μείνει πρότζεκτ για το εγγύς μέλλον.

Το βιβλίο δουλεύτηκε σε μεγάλο βαθμό από τις αρχές του 2019 και ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του έτους. Αρχικός του τίτλος ήταν Η Εξάχνωση, χαρακτηρισμός που αποδόθηκε στην ριζοσπαστικοποιημένη νεολαία για λόγους που ο αναγνώστης του βιβλίου εύκολα θα καταλάβει. Στην πορεία επέλεξα τον τίτλο Οι Ανεύθυνοι, τίτλος που θα μπορούσε να φτιάξει μια ωραία τριλογία μαζί με τους Απείθαρχους και τους Καταραμένους. «Ανεύθυνοι» ήταν ο χαρακτηρισμός που έδωσε στους φοιτητές που πίεζαν για αποχουντοποίηση ο υπουργός Παιδείας τον Απρίλιο του 1975. Κατέληξα στον τίτλο Λέξεις της φωτιάς, καθώς νομίζω ότι εστιάζει περισσότερο και ορθότερα στο ημερολόγιο και τις συναισθηματικές ανάγκες της γραφής και λιγότερο στη νεολαία της εποχής ή στις πολιτικές εξελίξεις.

Στο πλαίσιο αυτό, το κείμενό μου ξεκίνησε ως μια εισαγωγή πάνω στο ημερολόγιο του Κόκκωνα, κατέληξε ωστόσο να είναι ένα τρόπον τινά αυτόνομο δοκίμιο πολιτισμικής ιστορίας πάνω στη στιγμή της μετάβασης και τα συναισθήματα που απελευθέρωσε. Συναισθήματα βεβαίως συναρτημένα με τις πολιτικές εξελίξεις, τις μεγάλες τομές της εποχής αλλά και τις πλείστες συνέχειες με την μετεμφυλιακή περίοδο που σήμερα ξεχνάμε ότι υπήρξαν.

Τύχη καλή για το βιβλίο, ο Μωβ Σκίουρος εμπιστεύτηκε εξαρχής το πρότζεκτ εντάσσοντάς το στις τόσο επιμελημένες και όμορφες εκδόσεις του, ενώ ο Γιάννης Ψυχοπαίδης μάς τίμησε με ένα υπέροχο έργο του που κοσμεί το εξώφυλλο.

Σε χαιρετώ,

Κ.».

Ο Γιάννης Κόκκωνας, ο συγγραφέας του ημερολογίου που αποτέλεσε τον πυρήνα του βιβλίου, έρχεται με το τρένο στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 1974. 16 Δεκεμβρίου 1974. Τη μέρα εκείνη την θυμάται όσο τίποτα άλλο. Είναι η μέρα του θανάτου του Κώστα Βάρναλη.

Ο Γιάννης ένα παιδί πολύτεκνης οικογένειας από το Καστρί της Κυνουρίας πέρασε στη Φιλοσοφική της Θεσσαλονίκης και πήρε μεταγραφή για την Αθήνα. Τις επόμενες μέρες – που η Αθήνα αρχίζει να ζει με Χριστουγεννιάτικη διάθεση, ο Γιάννης θα περάσει από την Σχολή του για να τελειώσει με τα διαδικαστικά της εγγραφής του, θα εγκατασταθεί στον Κορυδαλλό και θα αρχίσει να βιωνει μια εντελώς διαφορετική ρουτίνα. Εκείνη του φοιτητή – «επαρχιώτης στην Ομόνοια μες το ψιλόβροχο αρχές του Μάη», για να θυμηθούμε και τον Σαββόπουλο που αρέσει στον Κατσάπη. Λίγο νωρίτερα , Χειμώνας ακόμη – τέλη Φεβρουαρίου 1975- ο φοιτητής Κόκκωνας αρχίζει να κρατά ημερολογιακές σημειώσεις.

Το 2018 από το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ) κυκλοφορεί το βιβίο Έγρεο, φίλα μάτερ. Συγγραφέας, ο Γιάννης Κόκκωνας.  Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου διαβάζω: «Έγρεο, φίλα μάτερ σημαίνει «Σήκω, αγαπημένη μητέρα». Είναι ένα εύγλωττο για τους υποψιασμένους αλλά όχι προκλητικό σύνθημα, που το εμπνεύστηκαν από έναν στίχο της Οδύσσειας κάποιοι σκαπανείς της ελληνικής εθνικής ιδέας στις αρχές του 19ου αιώνα. Φυσικά, «αγαπημένη μητέρα» ήταν η Ελλάδα, που οι λίγοι αυτοί διανοούμενοι πίστευαν ότι μπορούσε πλέον, και έπρεπε, να αναστηθεί, στηριγμένη στις δικές της δυνάμεις. Το ανά χείρας βιβλίο αποτελεί καρπό της πρώτης συστηματικής προσπάθειας να εντοπιστούν, να παρουσιαστούν και να σχολιαστούν κείμενα και εικαστικά έργα της περιόδου που ονομάζουμε Τουρκοκρατία, κείμενα και έργα στα οποία η Ελλάδα παρουσιάστηκε προσωποποιημένη. Η προσωποποίηση έγινε προφανώς επειδή οι δημιουργοί των έργων αυτών, Έλληνες και ξένοι, θέλησαν να μιλήσουν στο κοινό τους παραστατικότερα για το παρελθόν, για το τότε παρόν ή για το προσδοκώμενο μέλλον της πάλαι ποτέ ένδοξης και στις μέρες τους πολιτικά υποταγμένης και πολιτιστικά καθυστερημένης χώρας, εκφράζοντας με διάφορα κίνητρα -πολιτικά πάντοτε στην ουσία τους- κρίσεις, εκτιμήσεις, προβλέψεις, ευχές, υποσχέσεις και προτροπές. Καλύπτεται το διάστημα 1464-1821, προτάσσεται ωστόσο και μια επισκόπηση των προσωποποιήσεων της Αρχαίας Ελλάδας, από τον 5ο π.Χ. ως τον 2ο μ.Χ. αιώνα».

Ο φοιτητής του 1974 είναι σήμερα ένας καταξιωμένος συγγραφέας. Ο Γιάννης Κόκκωνας σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και αμέσως μετά στράφηκε στην ιστορία του βιβλίου και στη βιβλιολογία. Είναι διδάκτωρ Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου. Εργάστηκε δύο δεκαετίες ως φιλόλογος σε δημόσια λύκεια στην Ελλάδα και στη Γερμανία και από το 2003 είναι καθηγητής στο Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας του Ιονίου Πανεπιστημίου.