Στις 18 Ιανουαρίου 1968 ο Αριστόβουλος Μάνεσης, καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, υψώνει τη φωνή του και ορθώνει το ανάστημά του ενόσω η χώρα τελεί υπό δικτατορικό καθεστώς.

Σε ένα κατάμεστο αμφιθέατρο, κι ενώ κυκλοφορούν έντονες φήμες για επικείμενη «κάθαρση» της πανεπιστημιακής κοινότητας και εκδίωξη των καθηγητών του ΑΠΘ που ήταν γνωστοί για τις δημοκρατικές αντιλήψεις τους, ο Μάνεσης παραδίδει το τελευταίο του μάθημα επί δικτατορίας, μάθημα επιστημοσύνης, αξιοπρέπειας και δημοκρατικού ήθους.

Πράγματι, εντός ολίγου ο Αριστόβουλος Μάνεσης ετέθη υπό κράτηση στην οικία του, εκδιώχθηκε από την πανεπιστημιακή έδρα του και εκτοπίστηκε στο Λιδωρίκι Φωκίδας, πριν αυτοεξοριστεί τελικά, το 1970, στη Γαλλία.

Ακολουθούν ορισμένα αποσπάσματα από την ομιλία-αποχαιρετισμό του σημαντικού αυτού πανεπιστημιακού δασκάλου, διανοουμένου και αγωνιστή:

Ψίθυροι κυκλοφορούν απειλητικά, τις τελευταίες αυτές μέρες, για επικείμενες «εκκαθαρίσεις» στο Πανεπιστήμιο. Το γεγονός ότι μεταξύ των ονομάτων των υπό απόλυση καθηγητών αναφέρεται και το δικό μου, ­ και αυτό δεν το θεωρώ διόλου περίεργο, ­ μου παρέχει το δικαίωμα και μου επιβάλλει το καθήκον να σας καταστήσω, σήμερα που βρίσκομαι ακόμη κοντά σας, κοινωνούς ορισμένων σκέψεών μου που ίσως δεν θα μπορώ να σας τις πω αύριο.

[…] Τα πράγματα είναι λοιπόν σαφή: με τις «συντακτικές πράξεις», βάσει των οποίων θα γίνουν οι απολύσεις των καθηγητών, έχει προετοιμασθή νομικά το έδαφος όχι για εκκαθαρίσεις, αλλά
για διώξεις, και συγκεκριμένα για διώξεις των ανεπιθυμήτων, δηλαδή εκείνων που δεν είναι ευπειθείς στα κελεύσματα των κρατούντων.

Υπάρχει όμως και μία άλλη, η ηθικοπολιτική, πλευρά του ζητήματος.

Θα μιλήσω χωρίς περιστροφές. Κάτω από τις συνθήκες που ζούμε η σιωπή δεν είναι «χρυσός»· είναι «λίβανος και σμύρνα». Διότι η σιωπή μπορεί να ερμηνευθή σαν αποδοχή ή συναίνεση: «ο σιωπών δοκεί συναινείν» (qui tacet consentire videtur, κατά το ρωμαϊκό δίκαιο). Δεν έχω λοιπόν το δικαίωμα να σιωπήσω, αφού σωπαίνοντας θα εμφανιζόμουν ως αποδεχόμενος ή ανεχόμενος τα όσα γίνονται. Υπάρχουν στη ζωή, την ατομική και την κοινωνική, στιγμές που πρέπει κανείς να πει το μεγάλο «ναι» ή το μεγάλο «όχι».

Σε τέτοιες στιγμές, σαν τις τωρινές, το ουσιώδες είναι, πιστέψτε με, να προστατεύση κανείς τον εαυτό του, όχι από τη δίωξη, αλλά από τον εξευτελισμό. Να περισώση την αξιοπρέπειά του ως ανθρώπου, ως πολίτη, ως επιστήμονα. Και έτσι να περιφρουρήση, επίσης, το κύρος της πανεπιστημιακής έδρας που έχει την τιμή να κατέχη, ιδίως όταν πρόκειται για την έδρα του Συνταγματικού Δικαίου, η οποία, ως έδρα της πολιτικής ελευθερίας, είναι φυσικό, εφόσον βρίσκεται στο ύψος της, να δέρνεται από τις πολιτικές καταιγίδες.

[…] Βαρεία η ευθύνη όσων έταξαν εαυτούς εις την καλλιέργειαν και την υπηρεσίαν του κλάδου τούτου της επιστήμης του Δικαίου. Ακόμη βαρυτέρα η ευθύνη και δυσχερεστέρα η αποστολή των εχόντων την τιμήν να διδάσκουν από της πανεπιστημιακής έδρας το μάθημα της πολιτικής ελευθερίας. Όσον αφορά την ταπεινότητά μου, ας μου επιτραπή να είπω ότι έχω βαθυτάτην επίγνωσιν της μεγάλης ευθύνης, την οποίαν επωμίζομαι.

[…] Σε ό, τι με αφορά, το ξαναδηλώνω: όσο θα μπορώ να διδάσκω το μάθημα του Συνταγματικού Δικαίου, θα το διδάσκω σαν μάθημα της πολιτικής ελευθερίας.

Αν δε το αποψινό μου μάθημα συμβή να είναι το τελευταίο, θα ήθελα να σας παρακαλέσω να κρατήσετε από τη διδασκαλία μου την ουσία της: τη σημασία της πολιτικής ελευθερίας, ως ιστορικής κατακτήσεως για την παραπέρα εξέλιξη του κοινωνικού βίου και ως προϋποθέσεως για τη γενικότερη απελευθέρωση και καταξίωση του ανθρώπου. Και επειδή θεωρία και πράξη είναι αλληλένδετες, το ουσιώδες είναι να μείνη κανείς ελεύθερος, όρθιος και αλύγιστος απέναντι στους καταναγκαστικούς και ιδεολογικούς μηχανισμούς των κρατούντων.

Μην επιτρέψετε να σας εξανδραποδίσουν. Διατηρήστε, μέσα στους ζοφερούς και άρρωστους καιρούς, άγρυπνη και ανυπόταχτη τη σκέψη σας, περιφρουρήστε την άγια υγεία και ρωμαλεότητα της ψυχής σας, κρατήστε στητό και αγέρωχο το ωραίο ανάστημά σας.

Και αν η εξουσία, που την συμφέρει να έχη παθητικούς και πολιτικά αδιάφορους υπηκόους, σας πη ότι, έτσι κάνοντας, δεν είστε φρόνιμοι και νομοταγείς πολίτες, αποδείξτε της ότι καλός πολίτης είναι μόνον ο ελεύθερος πολίτης, ο συνειδητός, ενεργός και υπεύθυνος πολίτης.

Και θυμίστε της ό,τι ο Περικλής είχε πει στον «Επιτάφιο»: όποιος αδιαφορεί για τα πολιτικά πράγματα του τόπου του είναι όχι φιλήσυχος, αλλ’ άχρηστος, «αχρείος» πολίτης. Και μην ξεχνάτε, στις σημερινές δύσκολες για την πατρίδα μας και το λαό μας περιστάσεις, τα λόγια του ποιητή, ­ και θέλω μ’ αυτά να σας αποχαιρετήσω:

Όσοι το χάλκεον χέρι
βαρύ του φόβου αισθάνονται,
ζυγόν δουλείας, ας έχωσι·
θέλει αρετήν και τόλμην
η ελευθερία.

* Ο Αριστόβουλος Μάνεσης, ο αποκληθείς και «πρύτανης των συνταγματολόγων», γεννήθηκε στο Αργοστόλι της Κεφαλλονιάς το 1922 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 2 Αυγούστου 2000.

Headlines