Αφήνω χώρο

«Τούτη η εποχή του εμφυλίου σπαραγμού δεν είναι εποχή για ποίηση κι άλλα παρόμοια: σαν πάει κάτι να γραφεί είναι ως αν να γράφονταν από την άλλη μεριά αγγελτηρίων θανάτου», έγραφε το 1948  ο Νίκος Εγγονόπουλος. Και ο Τάκης Σινόπουλος, δεκαετίες αργότερα συνόψισε τον απόηχο του Εμφυλίου: «Είδα την πλάτη που τη σημαδεύει το ντουφέκι, είδα σαράντα χρόνια ματωμένο το πουκάμισο. Τι να ξεκαθαρίσω; Τι να αποκριθώ; Υπάρχει ένα φαρμάκι μέσα μου, που δεν εξαγοράζεται με τίποτε. Ή ας πούμε ένα προσκύνημα στη φοβερή ιστορία». Ο Σινόπουλος, που πήρε μέρος στον Εμφύλιο ως στρατιωτικός γιατρός ήταν από τους λίγους που τον βίωσαν ως καθολική ήττα και ως αμφίπλευρη τραγωδία.

Κάμπινγκ, λοιπόν. Εναλλακτικό. Την προηγούμενη εβδομάδα. Στον Γράμμο. Μια συγκέντρωση που εκπροσώπησε τον Εμφύλιο που ζει ακόμα μέσα μας. Τον Εμφύλιο που δεν τελειώνει. Τον διχασμό που θρέφει συνειδήσεις και αντιπαλότητες. Το αίμα που παρουσιάζεται σαν να ζητά ακόμα εκδίκηση. Ζητά; Τα χαρακώματα έχουν κλείσει; Αυτή η μαύρη τρύπα στην καρδιά και στην κοινωνία μας θα κλείσει ποτέ;

Θα σας πω για ένα άλλο κάμπινγκ. Πριν από μερικά χρόνια. Καλοκαίρι και τότε. Κι εκείνο στον Γράμμο. Μια ομάδα επαγγελματιών από διάφορους χώρους. Οι οποίοι, στην πορεία της δουλειάς τους, διαπίστωσαν πόσο ο Εμφύλιος του 1946-49 παραμένει ζωντανός στους απογόνους εκείνων που αντιπαρατέθηκαν με τα όπλα. Πως συνεχίζει να ορίζει υποσυνείδητα συμπεριφορές, στάσεις ζωής και δράσεις σε πολλά επίπεδα. Οι συμμετέχοντες περπάτησαν στις θέσεις των ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού και στις θέσεις των φαντάρων του εθνικού στρατού. Κάποιοι ήταν παιδιά ανθρώπων που είχαν πάρει μέρος στις μάχες, και από τη μία και από την άλλη πλευρά. Οι συζητήσεις ήταν πολλές και τα δάκρυα προσωπική υπόθεση. Ορισμένοι πήγαν σε μια γωνιά, μέσα στην ησυχία και άνοιξαν τον εαυτό τους στο βίωμα των εμπλεκόμενων. Στο πώς καθορίσθηκε η μετέπειτα ζωή τους από την εμφύλια σύρραξη. Η ιστορία για τη βουνοκορφή που χαμήλωσε αρκετά μέτρα μετά τους συνεχείς βομβαρδισμούς έδωσε διαστάσεις στη βία της εποχής. Συρρικνώθηκε το βουνό, συρρικνώθηκαν και οι άνθρωποι.

Η βία που ασκήθηκε σε τόσο ευρεία κλίμακα τότε, είναι η βία που ελλοχεύει μέσα μας, που συντηρείται όλες αυτές τις δεκαετίες της σιωπής, των διωγμών, των γεωπολιτικών παιχνιδιών, των διαχωριστικών γραμμών, των νικητών και των ηττημένων, που αντάμα βγήκαν χαμένοι. Οι ψυχολόγοι μαρτυρούν την ασυνείδητη διαγενεακή μεταβίβαση των βιωμάτων αυτών και παρατηρούν διαρκώς πως οι επόμενες γενιές εμφέρουν τη σύγκρουση και τη μεταβιβάζουν.

Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ήταν ένα δόκανο από το οποίο κανένας μας δεν μπόρεσε να ξεφύγει. Εχει αφήσει έντονα τα ίχνη του στην συλλογική μνήμη. Είναι το πολιτισμικό μας τραύμα.

Από την «Κάθοδο των εννιά», τη γεμάτη ένταση νουβέλα του Θανάση Βαλτινού, το πρώτο πεζό που γράφτηκε στην Ελλάδα μετά τον Εμφύλιο από τη σκοπιά των ηττημένων, μέχρι την «Ορθοκωστά», το έργο το οποίο στη δεκαετία του ’90 έδωσε φωνή στους ταγματασφαλίτες, το ερώτημα είναι ίδιο: Πώς μας συγκροτεί η μνήμη και πώς εμείς τη νοηματοδοτούμε;

Υπάρχουν εκείνοι, όπως ο Δημήτρης Χατζής με τους «Ανυπεράσπιστους» που έκαναν μια γενναία απόπειρα συμφιλίωσης των παθών. Επτά δεκαετίες μετά έχει έρθει η στιγμή για αυτή τη συμφιλίωση; Η Ιστορία είναι πάντα εκεί, με όλες της τις αποχρώσεις. Καταγράφει όλα όσα έγιναν. Ο απόηχος των γεγονότων χρειάζεται να επαναπροσδιοριστεί.

Δεν μιλάω θεωρητικά. Ανήκω σε μια οικογένεια που υπέστη τα δεινά της εμφύλιας σύγκρουσης. Αν με ρωτούσατε πριν από μερικά χρόνια θα περιέγραφα τη θέση μου με πάθος.  Σήμερα έχω μετακινηθεί. Αφήνω χώρο. Τιμώ τον Εμφύλιο μέσα μου. Τιμώ τους θύτες και τα θύματα. Για να χωρέσουν όλοι. Εκείνοι και άλλοι. Αφήνω χώρο. Συμφιλιώνομαι.