Οι φωνές και οι διαθέσεις του ρήματος (Μέρος Β’)

Διάθεση λέγεται η ιδιαίτερη σημασία του ρήματος που φανερώνει αν το υποκείμενο ενεργεί ή παθαίνει κάτι ή βρίσκεται απλώς σε μια κατάσταση.

Κατά συνέπεια, σε αντίθεση προς τις φωνές, που αποτελούν χαρακτηριστικό της μορφολογίας του ρήματος, οι διαθέσεις αποτελούν χαρακτηριστικό της σύνταξης και της σημασιολογίας.

Οι διαθέσεις των ρημάτων στη νέα ελληνική γλώσσα (όπως και στην αρχαία ελληνική) είναι τέσσερις: η ενεργητική, η μέση, η παθητική και η ουδέτερη.

• Ρήματα με ενεργητική διάθεση ή ενεργητικά λέγονται εκείνα που σημαίνουν ότι το υποκείμενο ενεργεί: «Οι μαθητές γράφουν την εργασία τους», «Ο διευθυντής της εταιρείας βράβευσε τους πλέον αποδοτικούς υπαλλήλους», «Σπρώξαμε όλοι μαζί το αυτοκίνητο».

Τα ενεργητικά ρήματα διακρίνονται σε μεταβατικά και αμετάβατα.

Μεταβατικά ονομάζονται τα ρήματα που δείχνουν ότι η ενέργεια του υποκειμένου μεταβαίνει σε αντικείμενο: «Χτυπώ τα πλήκτρα του πιάνου», «Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει νέους δρόμους στην επιστήμη», «Η αντιπολίτευση σύρει την κυβέρνηση σε εκλογές».

Αμετάβατα ονομάζονται τα ρήματα που δείχνουν ότι η ενέργεια του υποκειμένου δε μεταβαίνει πουθενά, επομένως τα ρήματα που δε συνδυάζονται με αντικείμενο: «Τα παιδιά παίζουν», «Η μητέρα σου δάκρυσε».

Ορισμένα ενεργητικά ρήματα χρησιμοποιούνται στο λόγο άλλοτε ως μεταβατικά και άλλοτε ως αμετάβατα: «Βράζω το γάλα» αλλά και «Το νερό βράζει», «Ο ανιψιός μου σπουδάζει ιατρική» αλλά και «Ο γιος του σπουδάζει στη Γαλλία».

• Ρήματα με μέση διάθεση ή μέσα λέγονται εκείνα που σημαίνουν ότι το υποκείμενο ενεργεί και η ενέργεια επιστρέφει με κάποιον τρόπο σε αυτό το ίδιο: «Η αδελφή μου χτενίζεται εδώ και μισή ώρα».

Μέση διάθεση είναι δυνατόν να έχουμε και στην περίπτωση εκείνη κατά την οποία δεν εκτελεί την ενέργεια που δηλώνει το ρήμα το ίδιο το υποκείμενο, αλλά κάποιος άλλος για λογαριασμό του υποκειμένου: «Οι περισσότεροι φίλοι μου κουρεύονται στον κουρέα της γειτονιάς τους».

Τα μέσα ρήματα που φανερώνουν πως η ενέργεια που κάνει το υποκείμενο επιστρέφει άμεσα στο ίδιο ονομάζονται αυτοπαθή: «Ο Δημήτρης λούζεται».

Τα μέσα ρήματα που φανερώνουν ότι γίνεται μια ενέργεια κατά την οποία αλληλοεπηρεάζονται δύο ή περισσότερα υποκείμενα ονομάζονται αλληλοπαθή: «Ο Στέφανος και η Μαρία τηλεφωνήθηκαν χθες δύο φορές».

• Ρήματα με παθητική διάθεση ή παθητικά λέγονται εκείνα που σημαίνουν ότι το υποκείμενο δέχεται μιαν ενέργεια από κάποιον άλλον, δηλαδή παθαίνει κάτι: «Το γράμμα ταχυδρομήθηκε από τον υπάλληλο».

Αυτός ή αυτό που προκαλεί το πάθημα άλλοτε παραλείπεται (π.χ., «Ο εργάτης ζαλίστηκε») και άλλοτε εκφράζεται με το λεγόμενο ποιητικό αίτιο, εμπρόθετο προσδιορισμό αποτελούμενο από την πρόθεση από και την αιτιατική προσώπου ή πράγματος: «Η Γη θερμαίνεται από τον Ήλιο».

• Ρήματα με ουδέτερη διάθεση ή ουδέτερα λέγονται εκείνα που σημαίνουν ότι το υποκείμενο ούτε ενεργεί ούτε παθαίνει, παρά βρίσκεται απλώς σε μια κατάσταση: «Ο Βασίλης κοιμάται πολύ».

Αξίζει να επισημάνουμε ότι, μολονότι οι όροι ενεργητική και παθητική συμπίπτουν στις φωνές και στις διαθέσεις, αυτό δε σημαίνει ότι συμπίπτουν πάντα και οι μορφολογικές με τις σημασιοσυντακτικές κατηγορίες.

Έτσι, υπάρχουν ρήματα που εμπίπτουν στην ενεργητική φωνή, αλλά ανήκουν στην παθητική ή στη μέση διάθεση (π.χ., παθαίνω, λιώνω, ξαπλώνω), και άλλα που εμπίπτουν στην παθητική φωνή, αλλά ανήκουν στην ενεργητική διάθεση (π.χ., έρχομαι, ανέχομαι, δέχομαι).

Οι φωνές και οι διαθέσεις του ρήματος (Μέρος A’)