Οι ιστορίες πίσω από 5 προκλητικά αριστουργήματα ζωγραφικής

Είναι εμβληματικά, αναγνωρίσιμα ακόμη κι από εκείνους που δεν δηλώνουν φιλότεχνοι, έχουν χυθεί για την ιστορία και την ερμηνεία τους αμέτρητοι τόνοι μελανιού. Πριν κατακτήσουν μια θέση ως πέντε από τα σημαντικότερα έργα στην παγκόσμια ιστορία της τέχνης, σκανδάλισαν, απορρίφθηκαν, έκρυψαν ανάμεσα σε όσα προφανή απεικόνιζαν από αυτοπροσωπογραφίες έως πολιτικά και κοινωνικά μηνύματα, άφησαν ερωτικά υπονοούμενα, επηρέασαν τις επόμενες γενιές. Κι είναι αυτές οι λιγότερο γνωστές ιστορίες που συνδέουν ως αόρατο νήμα το «Πρόγευμα στη χλόη» του Εντουάρ Μανέ με την «Κούνια» του Ζαν Ονορέ Φραγκονάρ, την «Γκερνίκα» του Πάμπλο Πικάσο με την «Αφροδίτη του Ουρμπίνο» του Τιτσιάνο και την «Εμμονή της μνήμης» του Σαλβαδόρ Νταλί

«Ασχημη, χυδαία» Αφροδίτη

Σκανδάλισε όταν «γεννήθηκε». Αποτέλεσε πηγή έμπνευσης τους αιώνες που ακολούθησαν. Και δικαίως χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα σημαντικότερα έργα στην ιστορία της τέχνης καθώς καθιέρωσε ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα θέματα: την ανακεκλιμένη γυμνή μορφή στην πιο αγνή της απεικόνιση. Η «Αφροδίτη του Ουρμπίνο» είναι ένα από τα έργα που ο εκ των κορυφαίων της Αναγέννησης Τιτσιάνο δημιούργησε στα πρώτα χρόνια της καριέρας του (1532-34) κατόπιν παραγγελίας του δούκα του Ουρμπίνο, ο οποίος θέλησε να δωρίσει έναν πίνακα στη σύζυγό του. Ποιο είναι το μυστικό που έκανε τη συγκεκριμένη Αφροδίτη να ξεχωρίσει; Το βλέμμα της. Κοιτάζει τον θεατή χωρίς ντροπή. Απαιτεί την προσοχή του. Προκαλεί τον πόθο του. Κι αυτό τη διαφοροποιεί από τη σπουδαία «Κοιμωμένη Αφροδίτη» του Τζορτζόνε, που είχε φιλοτεχνηθεί δύο δεκαετίες νωρίτερα. Το σοκ που προκάλεσε δεν περιορίστηκε στα χρόνια της Αναγέννησης, αλλά και αιώνες αργότερα, με τον συγγραφέα Μαρκ Τουέιν να τη χαρακτηρίζει ως «την πιο άσχημη, την πιο χυδαία και την πιο αισχρή εικόνα του κόσμου».

Η «Κούνια» του ερωτικού παιχνιδιού

Οταν ο Γκαμπριέλ Φρανσουά Ντογέν θεώρησε πρόστυχο να ζωγραφίσει έναν πίνακα στον οποίο θα απεικονιζόταν ο παραγγελιοδότης του, βαρόνος Λουί Γκιγιόμ Μπαγέ, να κοιτάζει κάτω από τη φούστα της ερωμένης του, ο εκ των μετρ του στυλ ροκοκό Ζαν Ονορέ Φραγκονάρ αποφάσισε να δεχτεί. Κι η «Κούνια» του (1767) τον ανέδειξε σε έναν από τους πλέον δημοφιλείς και καλοπληρωμένους ζωγράφους της εποχής του. Ο Φραγκονάρ κατάφερε μέσα από τον πίνακά του να δείξει όσα λέγονταν πίσω από τις κλειστές πόρτες. Μια γυναίκα που μπορεί να αναδειχθεί κυρίαρχη του ερωτικού παιχνιδιού εκσφενδονίζοντας παιχνιδιάρικα το γοβάκι της – το αγαλματίδιο του έρωτα στον κήπο δεν αφήνει αμφιβολίες περί τούτου. Και δεν πρόκειται για έναν τυχαίο ερωτιδέα, αλλά για εκείνον που φιλοτέχνησε ο Ετιέν Μορίς Φαλκονέ για τη Μαντάμ ντε Πομπαντούρ, την ερωμένη του Λουδοβίκου ΙΕ’. Το υψωμένο χέρι του εραστή έχει ερμηνευθεί ως εκτεταμένο φαλλικό σύμβολο, ενώ το ερωτικό τρίγωνο συμπληρώνει ο κρυμμένος άνδρας που τραβά τα σχοινιά της κούνιας και ενδεχομένως είναι ο σύζυγός της.

Το σήμα κατατεθέν του Νταλί

Σπάνια ένα έργο τέχνης μπορεί να περιγραφεί με μόνο δύο λέξεις, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση αρκούν τα «λιωμένα ρολόγια» για να καταλάβει κάποιος ότι πρόκειται για την «Εμμονή της μνήμης» του Σαλβαδόρ Νταλί. Για ποιο λόγο όμως τελικά αυτός ο πίνακας κατάφερε να γίνει το σήμα κατατεθέν για το έργο του Νταλί; Διότι κατάφερε να αποτυπώσει τη φιλοσοφία του δημιουργού του που ήταν να δημιουργήσει παράλογες εικόνες με απίστευτη ακρίβεια. Αντί να δημιουργήσει έναν φανταστικό κόσμο με βιαστικές πινελιές και αυθαίρετα χρώματα, ζωγράφισε οικεία αντικείμενα με άγνωστους τρόπους. Ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες: πρώτον, η ακτή που διακρίνεται στο βάθος είναι της Καταλωνίας. Δεύτερον, η άμορφη μάζα σάρκας στο κέντρο του πίνακα έχει «αναγνωριστεί» ως προφίλ – αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη.

Εκλυτα ήθη στη χλόη

Ξεκίνησε την καριέρα του ως απορριφθέν από το Σαλόνι του Παρισιού, το μεγάλο εικαστικό γεγονός της Ευρώπης κατά τον 19ο αι. Βρέθηκε αίφνης σε μια δεύτερη έκθεση, που συστήθηκε τη χρονιά εκείνη, το 1863, για τα απορριφθέντα έργα. Και κατάφερε να αναδειχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα και επιδραστικότερα έργα τέχνης στην Ιστορία. Τι σκανδάλισε όμως το κοινό της εποχής αντικρίζοντας το «Πρόγευμα στη χλόη» του Εντουάρ Μανέ; Μία από τις απαντήσεις είναι το γυναικείο γυμνό, το οποίο ήταν σύνηθες στη ζωγραφική, αλλά συνδεδεμένο με μορφές μυθικές. Τώρα η γυμνή γυναίκα εμφανίζεται να κάθεται πλάι σε άνδρες ντυμένους, όπως οι Παριζιάνοι της εποχής του ζωγράφου. Είναι μια γυναίκα σύγχρονη και ίσως εκφράζει τα έκλυτα ήθη της εποχής. Οι μορφές επιπλέον μοιάζουν να έχουν δραπετεύσει από το αστικό περιβάλλον – πόλη για τα άγρια δάση, μακριά από τις κοινωνικές πιέσεις και τις ταξικές διαφορές.

Η σιωπή του Πικάσο

Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι όταν ανατέθηκε στον Πικάσο να δημιουργήσει μια τοιχογραφία για το ισπανικό περίπτερο της Διεθνούς Εκθεσης του Παρισιού το 1937 και ενώ ήδη η Ισπανία μαστιζόταν από εμφύλιο πόλεμο, εκείνος είχε αποφασίσει να κάνει ένα έργο που να μην έχει καμία σχέση με την πολιτική; Τα σχέδια που υπήρχαν στο ατελιέ του μάλιστα έδειχναν ότι έκανε δοκιμές για ένα γυναικείο γυμνό. Τα πάντα άλλαξαν όταν άνοιξε την εφημερίδα στις 27 Απριλίου και διάβασε για την τραγωδία στην Γκερνίκα. Μπήκε στο εργαστήριό του την 1η Μαΐου και στα μέσα Ιουνίου η «Γκερνίκα» ήταν έτοιμη να εκτεθεί ανάμεσα στα έργα των Καλντέρ και Μιρό που επίσης είχαν προσκληθεί για να εκθέσουν στο ισπανικό περίπτερο. Ο Πικάσο ουδέποτε μίλησε για τον συμβολισμό κάθε μορφής, αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο σε αναρίθμητες ερμηνείες.