Ελευθερία και δίκαιο στα μάτια των επαναστατημένων Ελλήνων: «Τα πλείω οφέλη τοις πλείοσι» («Ελληνικά Χρονικά»)

Γράφει ο Σπύρος Βλαχόπουλος*

Οι επαναστατημένοι Έλληνες, και πολιορκούμενοι ακόμη, δεν έπαυαν  να συλλογίζονται για το Σύνταγμα, την οργάνωση του κράτους και τις θεμελιώδεις ελευθερίες, επηρεασμένοι από τα μεγάλα ιδεολογικά ρεύματα και τα φιλελεύθερα συντάγματα της εποχής. Δεν είναι τυχαίο ότι στην προμετωπίδα της εφημερίδας «Ελληνικά Χρονικά» που εκδιδόταν στο Μεσολόγγι (1824-1826) από τον Ελβετό φιλέλληνα Ιωάννη-Ιάκωβο Μάγερ, αναγραφόταν η φράση του Βενιαμίν Φραγκλίνου, «Τα πλείω οφέλη, τοις πλείοσι» (τα περισσότερα οφέλη στους περισσότερους).

Σπύρος Βλαχόπουλος

Υπάρχει, άραγε, επιτυχέστερη αποτύπωση των συνταγματικών αρχών της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης από αυτήν τη φράση; Όπως επίσης δεν είναι τυχαίο ότι ένα από τα κανονιοστάσια του πολιορκημένου Μεσολογγίου (το μοναδικό που σώζεται έως σήμερα) ονομάστηκε «ντάπια του Φραγκλίνου» ή «Τερίμπιλε» (επειδή ήταν το επίκεντρο φονικών μαχών).  Πράγματι, τα χρόνια εκείνα ο Λόγος και τα Όπλα συμβάδιζαν και συναποτελούσαν την καθημερινότητα των επαναστατημένων Ελλήνων.

«τα μυστικά των γραμμάτων είναι πράγμα ιερόν». Το απόρρητο της επικοινωνίας.

Ένα από τα θεμελιώδη δικαιώματα, τα οποία προστατεύει το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα, και μάλιστα με εμφατική διατύπωση, είναι  το απόρρητο της επικοινωνίας: «Το απόρρητο των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας με οποιονδήποτε άλλο τρόπο είναι απόλυτα απαραβίαστο» (άρθρο 19).  Διακόσια περίπου χρόνια πριν (την 28η Μαΐου 1824), τα «Ελληνικά Χρονικά» κατήγγειλαν μια περίπτωση παραβίασης του απορρήτου της επικοινωνίας: «Εις όλην την Ευρώπην τα μυστικά των γραμμάτων είναι πράγμα ιερόν, και υπόκειται εις μεγίστην τιμωρία  όποιος τολμά να ανοίγη ξένα γράμματα. Εις τα δεσποτικάς μόνον επικρατείας (αλλά και εκεί εις σημαντικάς περιστάσεις) μεταχειρίζονται τα τοιαύτα μέσα δια να εισχωρήσουν εις τα μυστικά τινός ανθρώπου, από τον οποίον έχουν διαφόρους υποψιών αιτίας· αν δε ιδιαίτερός τις πράξη τοιούτον αμάρτημα, παιδεύεται με την πλέον  μεγάλην αυστηρότητα των νόμων.

Ο Κύριος Τρελλώνης, ανοίγων τας οποίας ο Πρόεδρος Μαυροκορδάτος έστελλε προς την Κεντρικήν Διοίκησιν επιστολάς, με την τερατώδη πρόφασιν, ότι ενόμιζε να εύρη μέσα ιδικά του γράμματα, νόμιζεν ότι επείραξε με αυτό του το κάμωμα, όχι μόνον τα δικαιώματά μας, αλλά μιας Διοικήσεως και ενός Διοικητού τα δικαιώματα. Πολύ λυπούμεθα διότι η πράξις αυτή του κυρίου Τρελλώνη δεν είχε ουδεμίαν ομοιότητα με όσα τον ηκούσαμεν πολλάκις να λέγη, και τα οποία μας κατέπεισαν να πιστεύσωμε, ότι ούτος ο φιλέλλην φέρεται ενταύθα αφιλοκερδώς, και ότι δεν είναι, παρά ειλικρινής των πραγμάτων μας υπερασπιστής. Πολλάκις οι άνθρωποι ηπατήθησαν από το φαινόμενον· ίσως το αυτό επάθαμεν και ημείς τώρα με τον κύριον Τρελλώνην· εν πράγμα παρακαλούμεν λοιπόν αυτόν τον άνθρωπον, ότι να προσέχη εις το εξής να σέβηται τα δικαιώματά μας, και να μην κάμνη πλέον πράγματα, τα οποία δίδουν το κακόν παράδειγμα».

Φαίνεται λοιπόν ότι οι κίνδυνοι για το απόρρητο της επικοινωνίας δεν είναι νέο φαινόμενο. Μόνο που σήμερα λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας οι κίνδυνοι είναι τόσο πολλοί και τόσο δύσκολο να αντιμετωπισθούν, ώστε σταδιακά να χάνουμε την αίσθηση της ιδιωτικότητας και του απόρρητου της επικοινωνίας και να δημιουργείται ένα είδος «συνταγματικού μιθριδατισμού». Σχεδόν τίποτα πλέον δεν είναι ιδιωτικό και σχεδόν τα πάντα πλέον είναι δημόσια: Η οικειοθελής ανάρτηση των προσωπικών στιγμών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η παρακολούθηση της ηλεκτρονικής επικοινωνίας των εργαζομένων από τους εργοδότες, η χρησιμοποίηση παράνομων αποδεικτικών μέσων για τη διερεύνηση οικονομικών εγκλημάτων και η ιχνηλάτηση επαφών μέσω των κινητών τηλεφώνων, είναι μερικοί μόνον από τους σύγχρονους κινδύνους. Έτσι λοιπόν η φράση των «Ελληνικών Χρονικών» («τα μυστικά των γραμμάτων είναι πράγμα ιερόν»), παρότι διατυπώθηκε πριν από διακόσια περίπου χρόνια, είναι σήμερα περισσότερο επίκαιρη παρά ποτέ.

«Σκέψεις περί του πολιτικού συντάγματος». Ένα «συνταγματικό μανιφέστο».

Την 27η Φεβρουαρίου 1824 τα «Ελληνικά Χρονικά» δημοσιεύουν έναν κατάλογο θεμελιωδών πολιτειακών αρχών, ο οποίος θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και ως ένα «συνταγματικό μανιφέστο». Μεταξύ των αρχών αυτών συμπεριλαμβάνονται και οι ακόλουθες:

«α’) Η υπερτάτη εξουσία ανήκει εις το έθνος· και τούτο θέλει κηρυχθή από το έθνος ολόκληρον συνελθόν εις έν, δια να προλαμβάνωνται αι φατρίαι, και να διατηρήται η εσωτερική ευταξία και ησυχία. β’) Το νομοδοτικόν δικαίωμα, ιδιαιτέρως ανήκει εις τους παραστάτας του έθνους· εμπεριέχεται δε εις το δικαίωμα τούτο, χωρίς τινός εξαιρέσεως, των φόρων η σύστασις.  γ’) Τα κοινά έξοδα προσδιορίζονται από τους παραστάτας του έθνους, ομοίως και ο αριθμός των στρατιωτικών δυνάμεων. δ’) Όλοι οι λογαριασμοί των κοινών προσεξόδων παραδίδονται εις επιτροπήν, διωρισμένην από τους παραστάτας του έθνους … στ’) Απαγορεύεται πάσα εξουσία τυραννική, και ο καθείς από τους πολίτας έχει δικαίωμα να εγκαλέση και εις τα πολιτικά και εις τα εγκληματικά δικαστήρια τους δημοσίους υπουργούς, οίτινες ήθελον κακομεταχειρισθή κατ’ αυτού την πολιτικήν εξουσίαν αυτών … η’) Ανανεούνται ετησίως παρά του νομοδοτικού σώματος οι νόμοι οι συνιστώντες την στρατιωτικήν πειθαρχίαν, και ακολούθως την δραστηριότητα και την ισχύν του στρατεύματος.  θ’) Η ελευθερία του τύπου εκτείνεται έως εις τον βαθμόν εκείνον, καθ΄όν συμβιβάζεται με την κοινήν ησυχίαν και χρηστοήθειαν.  ι’) Οι φόροι διανέμονται με ισότητα, και προς τούτοις πας Έλλην έχει δικαίωμα να αποτείνεται εις όλα τα δημόσια υπουργήματα. ια’) Όλοι οι λειτουργοί, και διάφοροι της διοικήσεως υπουργοί υπόκεινται εις το να δίδωσιν ευθύνας του πολιτεύματός των. ιβ’) Η Εκτελεστική δύναμις ανήκει εξ ολοκλήρου εις το Σώμα το Εκτελεστικόν (εννοείται ότι όλα τα μέλη τούτου του σώματος είναι άνθρωποι δεδοκιμασμένοι, και προς τούτοις εκλελεγμένοι και ανυψωμένοι εις την ρηθείσαν αξίαν από τους παραστάτας του έθνους, κα ότι ακολούθως υπόκεινται πάντοτε εις το να δίδωσιν ευθύνας του πολιτεύματος των προς τους παραστάτας, και δι’ αυτόν προς όλον το έθνος) το οποίον θέλει έχει όλα τα μέσα να βάλλη αυτήν εις πράξιν, δια να ασφαλισθή τοιουτοτρόπως η δημόσιος  ευταξία, και να εμποδίζηται αμοιβαίως και το σώμα το νομοδοτικόν από την οποίαν ήθελεν επιφέρει τυραννίαν ο εις τούτο το σώμα συγκεντρισμός όλης της δυνάμεως. Ηθέλομεν προσθέσει εις τα ανωτέρω και το μέγιστον σέβας το χρεωστούμενον εις τα δικαιώματα της ιδιοκτησίας, αν το σέβας τούτο δεν ήτον εν από τα στοιχειώδη συστατικά της γενικής ηθικής, υπό οποιονδήποτε διοικήσεως είδος είναι ηνωμένοι οι άνθρωποι».

Οι συγγένειες του «μανιφέστου» αυτού με το σύγχρονο συνταγματικό δίκαιο είναι προφανείς, ενώ πολλές από τις διατυπούμενες αρχές αποτελούν σήμερα ρητές διατάξεις του ισχύοντος ελληνικού Συντάγματος. Ενδεικτικά και μόνον αναφέρεται η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας  (η «υπερτάτη εξουσία ανήκει εις το έθνος») ως στοιχείο του δημοκρατικού πολιτεύματος (άρθρο 1), η κατοχύρωση της αρχής της ισότητας ενώπιον των δημοσίων βαρών (άρθρο 4 παρ. 5) και της ελευθερίας του τύπου (άρθρο 14), η προστασία της ιδιοκτησίας (άρθρο 17), η αρχή του χωρισμού των εξουσιών (άρθρο 26), η επιβολή φόρων μόνο με τυπικό νόμο που ψηφίζεται από τη βουλή (άρθρο 78), η έγκριση του προϋπολογισμού και του ισολογισμού του Κράτους από το νομοθετικό σώμα (άρθρο 79) και η ποινική ευθύνη των υπουργών κατά την άσκηση των καθηκόντων τους (άρθρο 86).

 «Η Αμερική έχει καλήτερον σύστημα Διοικήσεως». Το πολιτειακό ζήτημα ως σταθερό δίλημμα του ελληνικού συνταγματικού δικαίου.

Εάν υπήρχε ένα σταθερό δίλημμα στο ελληνικό συνταγματικό δίκαιο μέχρι το 1974, αυτό ήταν το Πολιτειακό. Τα επαναστατικά Συντάγματα του Αγώνα (Επίδαυρος 1822,  Άστρος 1823, Τροιζήνα 1827) προέκριναν την αβασίλευτη δημοκρατία, τα πράγματα όμως άλλαξαν με την επιβολή της βασιλείας με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830. Η χώρα πορεύτηκε με βασιλιά ως αρχηγό του Κράτους μέχρι την εγκαθίδρυση  της αβασίλευτης δημοκρατίας το 1924. Η λεγόμενη «Β’ Ελληνική Δημοκρατία» τερματίστηκε με την επάνοδο του βασιλιά το 1935. Το Πολιτειακό ανακινήθηκε μετά την Απελευθέρωση, για να τερματιστεί πλέον οριστικά με το δημοψήφισμα του 1974 που έλυσε το ζήτημα υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας.

Κείμενα για τη μορφή του πολιτεύματος δεν θα μπορούσαν να λείπουν από τα «Ελληνικά Χρονικά». Ίσως το πιο χαρακτηριστικό είναι αυτό που δημοσιεύεται σε συνέχειες στις 12 και 21/5/1824 και λαμβάνει θέση υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας και, πιο συγκεκριμένα, υπέρ του πολιτεύματος των ΗΠΑ  στο πλαίσιο του γενικότερα φιλελεύθερου χαρακτήρα της εφημερίδας: «Οι κάτοικοι της Ελλάδος χαίρονται σήμερον το φιλελεύθερον Πολίτευμα της Πατρίδας των, το οποίον εγγυάται εις αυτούς την πολιτικήν ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν των. Είναι όμως πολλοί μεταξύ αυτών, οι οποίοι ζητούν να συστήσωσιν άλλα είδη Διοικήσεων, αποβλέπων έκαστος εις το ίδιον αυτού συμφέρον· όσοι δηλαδή διψούν δια προνόμια, δια τίτλους και δια χρήματα, επιθυμούν να συστήσωσι το μοναρχικόν κράτος, άλλοι πάλιν δι’ άλλα τέλη των, θέλουσι την Αριστοκρατίαν, και ολίγοι μόνον (οι οποίοι ελπίζομεν ότι είναι οι καλήτεροι Πατριώται) επιθυμούν τα καλά της Δημοκρατικής πολιτείας, τα οποία η Ελβετία, και της Αμερικής αι Ενωμέναι επαρχίαι χαίρονται σήμερον».

«Η δημοσίευσις» αλλοδαπών συνταγμάτων «θέλει ευχαριστήσει … τους αναγνώστας Έλληνας». Οι επαναστατημένοι Έλληνες μελετούν τα ξένα συντάγματα.

Οι επαναστατημένοι Έλληνες χαρακτηρίζονταν από εξωστρέφεια. Η διαπίστωση αυτή ισχύει και στο πεδίο των συνταγματικών ιδεών. Έτσι, οι διατάξεις των ελληνικών Συνταγμάτων του Αγώνα (Επίδαυρος 1822,  Άστρος 1823, Τροιζήνα 1827) αντανακλούν σε μεγάλο βαθμό το περιεχόμενο της γαλλικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789, των τριών γαλλικών Συνταγμάτων του 1791, του 1793 και του 1795, και του Συντάγματος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής του 1787. Διόλου τυχαίο είναι λοιπόν το γεγονός ότι στην Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου συμμετείχε και ο ιταλός φιλελεύθερος καρμπονάρος Vincenzo Gallina (νομομαθής από τη Ραβέννα και φίλος του Λόρδου Βύρωνα), ο οποίος, λειτουργώντας ως ένα είδος εμπειρογνώμονα, έθετε υπόψη των μελών της Εθνοσυνέλευσης τα κυριότερα συνταγματικά κείμενα της εποχής εκείνης.

Δεν θα πρέπει συνεπώς να εκπλήσσει ότι την 24η Σεπτεμβρίου 1824, σε μια από τις πιο κρίσιμες στιγμές της Ελληνικής Επανάστασης, τα «Ελληνικά Χρονικά» αναγγέλλουν την κυκλοφορία σε βιβλίο όχι μόνον του Συντάγματος του Άστρους, αλλά και του Συντάγματος των ΗΠΑ και των συνταγματικών κανόνων της Βρετανίας. Η αξία του εκδοτικού εγχειρήματος γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, αν αναλογισθεί ότι τη μετάφραση και τον σχολιασμό των κειμένων αυτών έχει αναλάβει ο Αναστάσιος Πολυζωϊδης. Στο δημοσίευμα δε των Ελληνικών Χρονικών αποτυπώνεται η «μέση οδός», την οποία πρέπει να ακολουθεί κάθε συντακτικός νομοθέτης όσον αφορά την επιρροή του από τα Συντάγματα άλλων χωρών: Ούτε στείρος απομονωτισμός,  ούτε άκρατος μιμητισμός. Ο έλληνας συντακτικός νομοθέτης θα πρέπει να συγκρίνει και να εξετάζει τα «καλά» των αλλοδαπών Συνταγμάτων και να τα προσαρμόζει στην ελληνική συνταγματική προσωπικότητα:

«Προ πολλού  η παρούσα εφημερίς υπεσχέθη την έκδοσιν του Προσωρινού της Ελλάδος Πολιτεύματος, του επιδιορθωθέντος και επικυρωθέντος από την Δευτέραν εθνικήν εν Άστρει Συνέλευσιν, αλλά περιστάσεις απρόοπτοι, και ασχολίαι άλλαι ανέβαλαν αυτήν, ίσως πλέον παρά το δέον, ώστε μόλις τώρα λαμβάνει η υπόσχεσις το πλήρωμά της. Συγχρόνως δε και ομού με το ειρημένον Προσωρινόν Πολίτευμα προβαίνουσιν ήδη εις Φως και δύω άλλα Πολιτικά Συντάγματα, ήτοι το της Βρεταννίας, και το των ηνωμένων επικρατειών της Αμερικής, προς δε τη Διατύπωσις (Réglement) των Βουλευτικών Συνελεύσεων του Αμερικανικού Συνεδρίου, ολ’ αυτά μεταφρασμένα, και με πολλάς περιέργους Σημειώσεις πλουτισμένα υπό του Κυρίου Α. Πολυζωΐδου, Νέου Γνωστού ήδη εις όλον το Πανελλήνιον και δια την παιδείαν, και δια τας προς την Πατρίδα εκδουλεύσεις του.

Η Δημοσίευσις των τοιούτων, είμαι βέβαιος, θέλει ευχαριστήσει καθυπερβολήν τους αναγνώστας Έλληνας, επειδή θέλουν ιδεί πρώτην φοράν εις την Γλώσσαν των τον τρόπον, με τον οποίον διοικούνται ευδαιμόνως τα δύω ταύτα λαμπρά, ελεύθερα, και φιλελεύθερα έθνη του Ανατολικού και Δυτικού Ημισφαιρίου, και εις μίαν μέλλουσαν τρίτην εθνικήν Συνέλευσιν θέλουν εξεύρει, εκ της συγκρίσεως και εκτιμήσεως των όσα έκαστον των ειρημένων περιέχει καλών, οποίας προσθαφαιρέσεις και επιδιορθώσεις πρέπει να προβάλωσιν αρμοδίας εις το Ελληνικόν Πολίτευμα, χωρίς μ’ όλον τούτο να πειραχθή διόλου η βάσις του. Εκτός τούτων, τα οποία ευρίσκονται ήδη υπό τα πιεστήρια, μέλλει να εκδοθή προσεχώς και μία Σύντομος Πραγματεία περί Ειρηνοποιών και Ορκωτών Κριτών της Αγγλίας, ερανισμένη και μεταφρασμένη ωσαύτως υπό του Κυρίου Α.  Πολυζωΐδου».

«Είναι σκοτεινός και ασαφής ο Νόμος». Η εναλλαγή στην εξουσία ως πεμπτουσία της δημοκρατίας.

Ένα από τα πιο «έξυπνα» κείμενα συνταγματικού ενδιαφέροντος που δημοσιεύθηκαν στα «Ελληνικά Χρονικά», είναι αυτό της 22ας Νοεμβρίου 1824. Ο «Ν.Ν.» δημοσιεύει έναν φανταστικό διάλογο μεταξύ ενός «Βουλευτή» και ενός «Ιδιώτη» για την «κατ’ επανάληψιν εκλογήν του ίδιου Εκτελεστικού». Προηγείται  ένα σύντομο εισαγωγικό κείμενο του συντάκτη, όπου επισημαίνονται τα ακόλουθα:  «Πολύς λόγος έγινε, και γίνεται εις την Ελλάδα δια την κατ’ επανάληψιν εκλογήν του ίδιου Εκτελεστικού. Γίνεται και κάποια νύξις εις τον 92 αριθ. των Ελλ. Χρον. Αλλ΄ επειδή το περί ού ο λόγος κεφάλαιον είναι μεγάλης τωόντι προσοχής και εξετάσεως άξιον, εκθέτω και εγώ τας περί τούτου σκέψεις μου εις τον ακόλουθον διάλογον, τον οποίον ελπίζω, ότι θέλετε καταχωρίσει εις την Εφημερίδα. Ίσως λάβωσιν αφορμήν εκ τούτου οι σοφώτεροί μου και γνωστικώτεροι να κάμουνν περί του σκοπουμένου ακριβεστέραν εξέτασιν».

Το πιο ενδιαφέρον τμήμα του φανταστικού διαλόγου είναι αυτό, όπου ο Βουλευτής παρατηρεί: «Είναι σκοτεινός και ασαφής ο Νόμος». Και ο «ιδιώτης» του απαντά: « Αν σου φαίνεται σκοτεινόν το γράμμα του Νόμου, εξέτασε το πνεύμα του Νόμου. Το πολίτευμά μας είναι δημοκρατικόν· αν αφήσης την εξουσίαν δια πολύν καιρόν εις ένα και το αυτό Σώμα, τότε βέβαια κινδυνεύει η Δημοκρατία (η ύπαρξις της οποίας διαφυλάττεται με την αλλαγήν των διοικούντων), και ανατρέπεται η βάσις του Νόμου, τον οποίον εσίστησε το έθνος, και σεις οι Κύριοι Βουλευταί ωρκίσθητε να φυλλάξητε  απαράβατον». Στο απόσπασμα αυτό διατυπώνεται ο βασικός κανόνας κάθε δημοκρατικού πολιτεύματος που δεν είναι άλλος από την εναλλαγή στην εξουσία, με περαιτέρω συνέπεια τη διενέργεια ελεύθερων εκλογών ανά τακτά και σύντομα χρονικά διαστήματα και με κατοχυρωμένα τα δικαιώματα της εκάστοτε αντιπολίτευσης που φιλοδοξεί να γίνει η επόμενη κυβέρνηση. Η φράση πάντως που εντυπωσιάζει και που φαίνεται δυστυχώς να εκφράζει μια διαχρονική πραγματικότητα, προέρχεται από τον βουλευτή και είναι η ακόλουθη: «Είναι σκοτεινός και ασαφής ο Νόμος». Για να του απαντήσει ο «Ιδιώτης» ότι όταν είναι ασαφές το γράμμα του νόμου, θα πρέπει να εξετάζουμε το «πνεύμα» του, δηλαδή τον σκοπό του. Είναι αυτό που ακόμη και σήμερα οι νομικοί αποκαλούμε ως «τελολογική» ερμηνεία του νόμου.

«να πολλαπλασιασθώσι τα καταστήματα της δημοσίας εκπαιδεύσεως». Το κοινωνικό δικαίωμα στην παιδεία.

Εκτός από τις ατομικές ελευθερίες που μας προφυλάσσουν από αυθαίρετες επεμβάσεις της κρατικής και οποιασδήποτε άλλης εξουσίας, υπάρχουν και τα κοινωνικά δικαιώματα. Αυτά δηλαδή που διασφαλίζουν  την αξιοπρεπή διαβίωση και την ισότιμη συμμετοχή του πολίτη στην κοινωνική ζωή. Δικαίως λοιπόν το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα μας (άρθρο 25 παρ. 1) κατοχυρώνει μια σειρά από κοινωνικά δικαιώματα (λ.χ. στην υγεία, στην κοινωνική ασφάλιση, στην εργασία) και κάνει λόγο για τα δικαιώματα του ανθρώπου «ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου». Εξέχουσα θέση κατέχει το κοινωνικό δικαίωμα στην εκπαίδευση (άρθρο 16 του ισχύοντος ελληνικού Συντάγματος). Είναι δε συγκλονιστικό ότι οι επαναστατημένοι Έλληνες είχαν αντιληφθεί σε τέτοιο βαθμό τη σημασία της Παιδείας, ώστε να τοποθετούν τους δασκάλους στην ίδια θέση με τους πολεμιστές που διακινδύνευαν τη ζωή τους. Το δημοσίευμα των «Ελληνικών Χρονικών» της 4ης Μαρτίου 1825 «μιλάει» από μόνο του: «Τίποτε δεν είναι  ωφελιμώτερον εις την παρούσαν των Ελλήνων κατάστασιν, παρά το να πολλαπλασιασθώσι τα καταστήματα της δημοσίου εκπαιδεύσεως, να εισαχθή πανταχού η αλληλοδιδακτική μέθοδος, και να διορισθώσι διδάσκαλοι άξιοι … Οι ανδρείοι οπλισταί μας έσωσαν την πατρίδα από τας χείρας της τυραννίας, αλλ’ οι διδάσκαλοι θέλουν την σώσει από την επιπολάζουσαν αμάθειαν, πολύ χειροτέραν της τυραννίας, και επομένως θέλουν συντελέσει πολύ πλέον παρά τους πρώτους εις την δόξαν, και ευδαιμονίαν της».

«το Τυπογραφείον έμεινεν … εκτεθημένον, και επαπειλείται». Το τελευταίο φύλλο των Ελληνικών Χρονικών.

Στην περίπτωση των «Ελληνικών Χρονικών»,  ο Λόγος και τα Όπλα συμβάδισαν για περισσότερα από δύο χρόνια. Η εφημερίδα δημοσίευσε πραγματείες συνταγματικού δικαίου, όταν οι βόμβες των τουρκοαιγυπτιακών στρατευμάτων στο πολιορκημένο Μεσολόγγι «έπεφταν βροχή». Μάλιστα λέγεται ότι ο Ιμπραήμ είχε δώσει εντολή στους στρατιώτες του να στοχεύουν εναντίον του τυπογραφείου των Ελληνικών Χρονικών.

Την 20η Φεβρουαρίου 1826 δημοσιεύεται το ακόλουθο κείμενο: «Πολλάκις τα Ελληνικά Χρονικά έλαβον διακοπήν με λόγον βάσιμον. Μία από τας διακοπάς ταύτας είναι και η παρούσα, ήτις στηρίζεται εις αιτίας πολύ βασιμωτέρας και ισχυροτέρας από τας πρώτας· διότι εν ώ κατεκρημνίσθησαν από το αδιάλειπτον πύρ των Γαλλο-Αιγυπτίων και άλλαι πολλαί της πόλεως ταύτης οικείαι, το Τυπογραφείον έμεινεν ωσαύτως εκτεθημένον, και επαπειλείτο το αυτό δυστήχημα. Δια να φυλαχθή λοιπόν το όργανον τούτον, όργανο, δι΄ού η Ευρώπη μανθάνει, ότι οι Έλληνες ηξεύρουν να νικούν και τακτικά στρατεύματα, έπρεπε να μεταφερθή εις τόπον ασφαλέστερον · και δια την μετακόμισιν ταύτην απέρασαν ικαναί ημέραι, ώστε ν’ αργοπορήση και η δημοσίευσις της Εφημερίδος μας. Ας ήναι βέβαιοι  όμως οι αναγνώσται μας, ότι το ημερολόγιον της αξιομνημονεύτου ταύτης πολιορκίας εφυλάχθη μ’ όλην την ακρίβειαν, και τα παραμικρότερα περιστατικά αναφέρονται εν αυτώ χωρίς ελαχίστης προσθαφαιρέσεως». Ήταν το τελευταίο φύλλο των «Ελληνικών Χρονικών». Τελικά, μερικές φορές τα Όπλα νικούν τον Λόγο…

*Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ