Φιλική Εταιρεία : Η ίδρυση και η προσφορά της στο έθνος

Η Φιλική Εταιρεία υπήρξε μια από τις μυστικές επαναστατικές οργανώσεις που συγκροτήθηκαν στη Νότια και την Ανατολική Ευρώπη κατά το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα, λειτουργούσαν εντός ενός αυστηρού ιεραρχικού πλαισίου και ακολουθούσαν ως προς τη στρατολόγηση των μελών τους μια περίπλοκη διαδικασία μύησης.

Ο ακριβής χρόνος ίδρυσης της Εταιρείας παραμένει ασαφής, αν και συχνά προβάλλεται ως επικρατέστερη ημερομηνία η 14η Σεπτεμβρίου 1814.

Την πρωτοβουλία για την ίδρυση της Εταιρείας στην Οδησσό πήραν τρεις άνδρες όχι ιδιαίτερα επιφανείς ή πλούσιοι, τρεις έμποροι με επαναστατική προπαιδεία: ο  Νικόλαος Σκουφάς από το Κομπότι Άρτας, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ από τα Ιωάννινα και ο Εμμανουήλ Ξάνθος από την Πάτμο.

Καίριο ρόλο στην ίδρυση της Εταιρείας θεωρείται ότι διαδραμάτισε και ένα τέταρτο πρόσωπο, ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος.

Η Φιλική Εταιρεία αποσκοπούσε καταρχήν στην αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, στην απελευθέρωση των Ελλήνων και εν γένει των χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που διαβιούσαν στη Βαλκανική.

Η Εταιρεία, αφενός λόγω του κυρίαρχου τότε στην Ευρώπη απολυταρχικού πνεύματος και αφετέρου λόγω των ελεγκτικών μέτρων που φρόντιζαν να λαμβάνουν οι οθωμανικές Αρχές, είχε στην αρχική φάση της λειτουργίας της ένα σχετικά μικρό αριθμό μελών (προπάντων, εμπόρους), ενώ δεν κατάφερε να αποκτήσει βαθιές ρίζες στα μείζονος σημασίας εμπορικά και πνευματικά κέντρα του ελληνισμού (η δράση της περιορίστηκε κυρίως στη Ρωσία και στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες).

Χρειάστηκε, μάλιστα, να παρέλθει ένα ικανό χρονικό διάστημα, ώστε να αποκτήσει η Εταιρεία μια στοιχειώδη οργανωτική δομή και να συνταχθούν οι όρκοι μυήσεως των μελών της.

Οι ιδρυτές της, για να προσελκύσουν ένα μεγαλύτερο αριθμό μελών, άφηναν εντέχνως να εννοηθεί ότι τόσο ο Ιωάννης Καποδίστριας, δεύτερος υπουργός εξωτερικών της Ρωσίας (μαζί με τον Καρλ Νέσελροντ), όσο και ο ίδιος ο τσάρος Αλέξανδρος Α’ ήταν μέλη της Αόρατης ή Ανώτατης Αρχής της Εταιρείας, που καθοδηγούσε τα μέλη των κατώτερων βαθμών.

Ορόσημο για την ουσιαστική ενίσχυση της Εταιρείας στάθηκε η μύηση (στα τέλη του 1818) του εύπορου εμπόρου Παναγιώτη Σέκερη, ο οποίος έγινε μέλος της Ανώτατης Αρχής και προσέφερε γενναία οικονομική υποστήριξη.

Σταδιακά, μετά τον πρόωρο θάνατο του Σκουφά (1818), άρχισαν να αλλάζουν οι προσανατολισμοί της Εταιρείας, που μετέφερε την κύρια δραστηριότητά της στην Κωνσταντινούπολη και είδε τον αριθμό των μελών της να αυξάνεται.

Παράλληλα, όμως, σημειώθηκαν στους κόλπους της Εταιρείας τριβές και αντιπαραθέσεις, που αντανακλούσαν τις διαφορετικές επιδιώξεις και τους υφέρποντες ανταγωνισμούς των ηγετικών στελεχών αυτής.

Παρά ταύτα, η Εταιρεία, παραμένοντας προσηλωμένη στο στρατηγικό στόχο της, κατάφερε να αποκτήσει μια νέα δυναμική, στρατολογώντας μέλη (προεστούς, κληρικούς κ.ά.) που προέρχονταν από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Ιονίου.

Στις αρχές του 1820 ο Εμμανουήλ Ξάνθος είχε δύο μυστικές συναντήσεις στην Πετρούπολη με τον Ιωάννη Καποδίστρια.

Ο υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας απάντησε αρνητικά στην τιμητική πρόταση που του έγινε, να αναλάβει την ηγεσία της Εταιρείας, καθώς θεωρούσε πως ενδεχόμενη άμεση εμπλοκή του στο όλο εγχείρημα θα οδηγούσε αναπόφευκτα στην κατάπνιξη της εξέγερσης των Ελλήνων από τα λοιπά (πλην Ρωσίας) μέλη της Ιερής Συμμαχίας.

Ως εκ τούτου, πρότεινε στον Ξάνθο να αναλάβει την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας ο πρίγκιπας Αλέξανδρος Υψηλάντης.

Έτσι κι έγινε. Ο Υψηλάντης, γόνος φαναριώτικης οικογένειας και υπασπιστής του τσάρου, δέχτηκε την πρόταση που του έγινε και στις 12 Απριλίου 1820 ανέλαβε επισήμως την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας.

Δυστυχώς, παρά τις εργώδεις προσπάθειες του ιδίου του Υψηλάντη, το σχέδιο συνεργασίας με άλλους χριστιανικούς λαούς και πληθυσμούς δεν καρποφόρησε, ενώ η εξέγερση στη Μολδοβλαχία δεν είχε αίσια έκβαση.

Τελικά, ο επαναστατικός αγώνας των Ελλήνων στον καθαυτό ελλαδικό χώρο έμελλε να διαμορφώσει μια νέα πραγματικότητα με νέους πρωταγωνιστές, ένα νέο σκηνικό, στο οποίο η Φιλική Εταιρεία δεν μπόρεσε να διαδραματίσει ηγεμονικό ρόλο.