Στα άδυτα της Φιλικής Εταιρείας: Όρκοι, πρόσωπα και συνθηματικά

Όσο απέχει από εμάς, χρονικά, η Ελλάδα του Ελευθερίου Βενιζέλου, των Βαλκανικών Πολέμων, της Μικρασιατικής Καταστροφής, του Μεσοπολέμου τόσο απείχε από εκείνη την Ελλάδα, η Ελλάδα της Φιλικής Εταιρείας, του Υψηλάντη, του Ρήγα, της Επανάστασης του ’21, του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη,των οπλαρχηγών, των Φαναριωτών και της αποτίναξης του τουρκικού ζυγού.

Πώς αντιμετώπιζαν οι Έλληνες την Επανάσταση του 1821, έναν αιώνα μετά από αυτήν και ταυτόχρονα έναν αιώνα πριν από σήμερα; Πώς προσέγγισαν την πορεία των υπόδουλων προγόνων μας προς την Ελευθερία;

Το in.gr και το Ιστορικό Αρχείο των Εφημερίδων «ΒΗΜΑ» & «ΝΕΑ», μέσα από τα κείμενα σπουδαίων εκπροσώπων των ελληνικών γραμμάτων του 20ου αιώνα, ενώνουν την Ελληνική Επανάσταση του 1821, με την εποχή που δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά τα αντίστοιχα κείμενα και το σήμερα, που αυτά ξαναέρχονται στη δημοσιότητα.

Η Φιλική Εταιρεία 

Με επικρατέστερη ημερομηνία την 14η Σεπτεμβρίου, το 1814 ιδρύεται από  τους Νικόλαο Σκουφά, Αθανάσιο Τσακάλωφ και Εμμανουήλ Ξάνθο η μυστική επαναστατική οργάνωση Φιλίκη Εταιρεία.

Στις 26 Μαρτίου 1930, η εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» και ο επιφανής δημοσιογράφος Σπύρος Μελάς διερευνούν «το πραγματικό νόημα της Φιλικής Εταιρείας»

«Υποθέσεις έγιναν για τη φιλική εταιρεία ως τα τώρα πολλές. Απομένει όμως ένα το γεγονός: ‘Οτι κατόρθωσε το θαύμα ν’ ανεβάση διά μιάς τους Έλληνες από τη θέσι του ραγιά στην ανώτατη βαθμίδα του ανθρώπου όπως τον εφτιασεν η φύσις: πλάσμα ελεύθερο και δημιουργικό. Τέσσερες – πέντε άνδρες από τα σπλάχνα του πληθους, απλοϊκοί και σχεδόν αμόρφωτοι, κατώρθωσαν αυτό το απίστευτο, να κάμουν τους Έλληνες ελευθέρους, δεκαπέντε χρόνια πριν αποκτήσουν την εθνική τους ελευθερία. Πώς; Με ποιο μαγικό τρόπο;»

Η δύναμη της εσωτερικής ελευθερίας

Ο Σπύρος Μελάς μιλά για τον «μαγικό τρόπο» με τον οποίο τα ιδρυτικά μέλη της Φιλικής Εταιρείας οδήγησαν τους Έλληνες στην ελευθερία:

«Οι απλοί αυτοί άνθρωποι, που δεν είχαν διακριθή ούτε προ, ούτε κατά, ούτε μετά τον αγώνα για τίποτε άλλο, μπόρεσαν μολαταύτα να συλλάβουν μιάν αλήθεια βαθύτατη, που αποτελεί τη μόνη αξία τους: Ότι ο άνθρωπος είνε ή δεν είνε ελεύθερος – μέσα του. Κι αυτή την εσωτερική ελευθερία, τη  μόνη αληθινή, από την οποίαν πηγάζει κάθε άλλη, κατώρθωσαν να φυσήσουν και να εδραιώσουν στην ψυχή των Ελλήνων. Αυτό είνε το κύριο, το μεγάλο τους έργο (…) Από τη στιγμή που η φιλική εταιρεία ελευθέρωσε έτσι την ψυχή των Ελλήνων, η συμβίωσις με δυνάστες ήταν πλέον αδύνατη. Και η προσφυγή στα όπλα η πρώτη, απλούστατη συνέπεια»

Σύμφωνα με τον Σπύρο Μελά, οι Φιλικοί ήταν αυτοί που «έδωσαν σάρκα» και συγκεκριμένη μορφή στο πάθος της ελευθερίας που ήδη υπήρχε μέσα στους ραγιάδες.

«Ήτο ανάγκη να υπάρξη μια ‘οροθεσία των πνευμάτων’ για να μεταχειρισθώ την αφελή αλλά τόσο εύστοχη έκφρασι του Φιλήμονος. Ένας σταθερός προσανατολισμός. Η φιλική εταιρεία χάρισε την υπέροχη αυτή πυξίδα στον πόθο του Έθνους. Τον έβαλε σε κοίτη, τούδοσε πραγματική κατεύθυνσι. Με τι μέσα; Ο Σκουφάς, ο Αναγνωστόπουλος, ο Τσακάλωφ, ο Ξάνθος δεν διέθετεταν τίποτε απ’ όσα μπορούν να κινήσουν λαούς . Ούτε πολιτική σοφία και δεξιότητα. Ούτε πνευματικήν υπεροχή. Ούτε λάμψι κοινωνική. Ούτε χρήματα. Και αυτό είνε μοναδικό γεγονός στην ιστορία του κόσμου: Ότι τέσσερες – πέντε άσημοι άνδρες, γυμνοί από κάθε δύναμι, εσήκωσαν τεράστια επανάστασι κι ελευθέρωσαν ένα έθνος από δυνάστη πανίσχυρο. (…) Οι άνδρες αυτοί που δεν είχαν κανέναν μέσον, διέθεταν το παν: Ψυχή όλο φλόγα (…) Απ’ αυτή τη φλογισμένη ψυχή επήδησε το φοβερό σύνθημα που κυμάτιζε με τις άπειρες σημαίες του αγώνος από τη Βλαχιά ως τη Μάνη: Ελευθερία ή Θάνατος (…) Η πυξίδα που χάρισε στο διάχυτο πόθο της ελευθερίας η φιλική εταιρεία είναι ακριβώς αυτή: Η απόφασι του θανάτου.»

Ο όρκος

Ο Σπύρος Μέλας  μάς «βάζει» μέσα στο σκοτεινό δωμάτιο της Οδησσού, τη στιγμή που που γεννιέται η Φιλική Εταιρεία:

«Νάτοι, στην Οδησσό, μέσα στην κατανυκτικήν ησυχία της χειμωνιάτικης νύχτας, γύρω από ένα τραπέζι, απάνω τα ξεγυμνωμένα σπαθιά τους, το δεξί χέρι στην καρδιά στο αριστερό κρατούν ποτήρι κρασί, ένας διαβάζει τον όρκο:

Ορκιζόμεθα ως τίμιοι άνθρωποι: ως άνθρωποι, οι οποίοι δεν κινούμεθα από κανέν άλλο αίσθημα ή μη από το προς την ελευθερίαν της ταλαιπώρου πατρίδος μας, ίνα συντρέξωμεν με τον νουν, με την καρδίαν και με το σώμα μας εις την ελευθερίαν της, μη πτοούμενοι μήτε πυρ, μήτε σίδηρον, μητ’ οποιανδήποτε βάσανον, ως από μέρους ουτινοσδήποτε, όστις ήθελε τολμήση να μας αποκόψη από την ιερότητα του σκοπού μας. Οι κόποι και οι αγώνες θέλουν λογίζεσθαι ως μηδέν ως προς την απόφασίν μας. Ό,τι δε ήθελεν είναι μυστικόν μεταξύ ημών, τούτο επ’ ουδεμία περιστάσει δεν μπορεί να κοινοποιηθή εις άλλον, αν εκ συμφώνου δεν εγκριθή η κοινοποίησις του.

Ορκιζόμεθα δε προπάντων ότι μεταξύ ημών και των τυράννων της πατρίδος μας το πυρ και ο σίδηρος είνε τα μόνα μέσα της διαλλαγής και τίποτε άλλο. Εκ του εναντίου δε και ήθελεν αναιρέσωμεν την ιερότητα των χρεών μας, κινούμενοι από αισχροκέρδειαν τινα η δειλίαν η άλλην οποιανδήποτε αιτίαν, το όνομά μας να παραδίδεται εις το αιώνιον ανάθεμα και εις την κατάραν των ομογενών μας – το αίμα να χυθή ως χύνεται αυτήν ταύτην την στιγμήν ο οίνος ούτος, το δε σώμα μας μη αξιούμενον ταφής να γίνη βορά των θηρίων και των όρνεων. Αμήν.

»Κι έχυσαν το κρασί στα σπαθιά των», συνεχίζει ο Μελάς «Όλες η δυνάμες της γης και του άδου μπορεί να συμμαχήσουν στο εξής ενατνίον των ραγιάδων. Από τη στιγμή που ο όρκος αυτός έγινεν απόφασι του έθνους, η αποτίναξι του ζυγού έχει συντελεσθή, γατί τίποτα δεν υπάρχει πια που μπορεί ν’ αντισταθεί σε τέτοιαν απόφασι. Απ’ αυτή τη νύχτα του χειμώνος έχει κατ΄ ουσίαν συνταχθή ο καταστατικός χάρτης της ελληνικής ελευθερίας»

Η εξάπλωση

Με τη Φιλική Εταιρεία καταπιάνεται, σε άρθρο του, της 25ης Οκτωβρίου 1964, ο λογοτέχνης, μέλος της «Γενιάς του ’30», Γιώργος Θεοτοκάς.

«Ξεκίνησε από τρεις εμπόρους της Οδησσού και απλώθηκε τόσο γρήγορα στις ελληνικές χώρες και παροικίες ώστε στα 1819 – 20 , να προσφέρει την ακόλουθη εικόνα παρμένη από τα Απομνημονεύματα του Χρ. Περραιβού: ‘ Εις αγυίας, οικίας, εργαστήρια, οδούς και πάντα τόπον, δεν εγίνοντο πάρα ομιλίαι και σχέδια κατά των τυράννων χωρίς τινα συστολήν, πολύ δε περισσότερον έβλεπε τις τατοιάυτα εις την καθέδραν του Σουλτάνου, εις τα συμπόσια και μερικάς οικογενειακάς τραπέζας αναφανδόν έπινον άνδρες, γυναίκες τέκνα, γέροντες, δούλοι και δούλαι δια την ελευθερίαν»

Τα πρόσωπα

Ο Θεοτοκάς σχηματίζει το προτραίτο του Ξάνθου, του Σκουφά, του Τσακάλωφ και του Αλέξανδρου Υψηλάντη που, ύστερα από την άρνηση του Ιωάννη Καποδίστρια, ήταν αυτός που αποδέχθηκε την πρόταση των τριών ιδρυτών, να αναλάβει την ηγέσια της μυστικής επαναστατικής οργάνωσης.

«Να ο Ξάνθος, απλός καλοπροαίρετος, γλυκομίλητος, ονειροπόλος, Αιγαιοπελαγίτης νησιώτης γεμάτος σ’ όλην τη ζωή του, από το πάμφωτο όραμα της Πάτμου, από τα ελληνικά γράμματα της Πατμιάδος Σχολής κι από τις ολονυκτίες του μεγάλου Μοναστηρίου.»

»Να ο Σκουφάς, βαρύς αυστηρός, πρακτικός έμπορος του 19ου αιώνα, με φανερή αυταρχικότητα και συγκρατημένο πατριωτικό πάθος. Σχεδόν τον αναγνωρίζουμε. Υπήρχαν ακόμα στην ελληνική κοινωνία, τέτοιες μορφές εμπόρων, στα παιδικά μας χρόνια»

»Ύστερα ο Τσακάλωφ, ο περισσότερο Ευρωπαίος από τους τρεις, σπουδασμένος στη Μόσχα και στο Παρίσι, μορφή ευγενική και πικραμένη που υποφέρει από ένα αγιάτρευτο ψυχικό τραύμα. Είταν Γιαννιώτης από καλό σπίτι κι είχε, στα παιδικά του χρόνια μια φρικτή περιπέτεια. ‘Επιστρέφων κάποιαν ημέραν από το σχολείον του, ανηρπάγη υπό των εγκαθέτων του Μουχτάρ πασά, υιού του Αλή, και εκλείσθη εις το χαρέμι του…’ Δεν θα ξέχασε ποτέ την ταπείνωση όσο και αν την πλήρωσε αργότερα, με άφθονο τουρκικό αίμα».  Σύμφωνα με ιστορικές αναφορές, ο Τσακάλωφ τελικά κατόρθωσε να επιστρέψει σπίτι του και από εκεί φυγαφεύτηκε στην Οδησσό.

»Και να η αινιγματική μορφή του Αλέξανδρου Υψηλάντη, του ανώτατου αρχηγού, που κήρυξε την Ελληνική Επανάσταση σε ηλικία τριάντα χρονώ. Ούτε γι’ αυτόν μπορούμε να πούμε πως γνωρίζουμε με ακρίβεια την προσωπικότητά του και και τη δράση του. Λεγότανε ‘πρίγκιπας’, πίστευε πως είταν – κι ίσως πράγματι να είταν – απόγονος Βυζαντινών Αυτοκρατόρων. Ενσάρκωνε τη συνέχεια του Βυζαντίου μες στο Νεώτερο Ελληνισμό. Αν επιτύχαιναν τα σχέδιά του, δεν αποκλείεται ίσως και να γινότανε στο τέλος Βασιλιάς των Ελλήνων»

Ο μυστικός κώδικας

Το 1927, ο ιστορικός, λαογράφος και δημοσιογράφος Τάκης Χ. Κανδηλώρος αναφέρεται στον κώδικα συνεννόησης που είχαν υιοθετήσει οι Φιλικοί προκειμένου να μη γίνεται αντιληπτό το περιεχόμενο της μεταξύ τους επικοινωνίας:

«Το εθνικόν ζήτημα εχαρακτηρίζετο απλώς ως ‘εμπόριον’ η δε ανωτάτη αρχή της Φιλικής Εταιρείας ως ‘φιλικόν εμπορικόν κέντρον’ η δε συγκέντρωσις πολεμεφοδίων και χρημάτων και τροφών ως ‘εμπορικαί προμήθειαι»

Ο Κανδηλώρος παραθέτει επιστολή του Παναγιώτη Κρεββατά προς τον εν Τριπόλει «ευγενέστατον άρχοντα» Γ. Βάρβογλην:

«Ο επιφέρων το παρόν είνε εδικός μου άνθρωπος, πιστός και ειμπορείτε να του δώσετε κάθε γράμμα διά το εμπόριον εις το οποίον χρέος έχομεν να δεχθώμεν με περισσότερον θάρρος από τους γονείς και συγγενείς μας, οι οποίοι τα πάντα εθυσίασαν διά το γενικόν όφελος. Εδώ κάμνω καλές προμήθειες και θα έχωμεν καλό μετάξι. Ως φαίνεται η ενέργεια θα αρχίση γρήγορα και ο θεός να δώση να έχωμεν γενικόν κέρδος. Αν έχετε νεώτερον από το φιλικόν εμπορικόν κέντρον, διά να συνακουώμεθα δια τας προμηθείας, με ιδεάζετε. Των κτημάτων σας τα προϊόντα υπάγουν εφέτος καλά, ώστε όπου (ούτως ώστε), κοντά εις την ενέργειάν σας, θα προσθέσητε και υλικά μέσα δια το εμπόριον»

Στις 17 Μαΐου ο Σωτήριος Επ. Νοταράς γράφει στον Γ. Βάρβογλη:

«Δια το εταιρικόν μας εμπόριον δεν έχω άλλας ειδήσεις νεωτέρας από εκέινας όπου ελάβατε την καλωσύνην να μου σημειώση η ευγένειά σας. Έως τώρα ίδια και ημείς γνωρίζομεν. Ό,τι καινούριο θα έχω θέλω σας ιδεάσει. Ελπίζω εις τον θεόν από τας προμηθείας όπου έγιεναν έως τώρα να υπάγωμεν καλά και το γενικόν όφελος να είνε τέλειον. Ο θεός να δώση»

Κλείνουμε, όπως έκλεισε και ο Θεοτοκάς το άρθρο του στο ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ το 1964

«Ας σταματήσουμε τις βιαστικές ιστορικές μας αναδρομές και ας ακούσουμε άλλη μια φορά τη συγκλονιστική φωνή που μας έρχεται από εκατόν πενήντα χρόνια πίσω, τη φωνή του Μεγάλου Όρκου των Φιλικών:

Τέλος πάντων ορκίζομαι εις Σε, ω ιερά και αθλία Πατρίς,
ορκίζομαι εις τας πολυχρονίους βασάνους σου
ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα, τα οποία τόσους αιώνας
έχυσαν και χύνουν τα ταλαίπωρα τέκνα σου
εις τα ίδια μου δάκρυα, χυνόμενα κατά ταύτην την στιγμήν
και εις την μέλλουσαν Ελευθερίαν των Ομογενών μου, ότι αφιερώνομαι όλος εις Σε.
Εις το εξής, Συ θέλεις είσαι η αιτία και ο σκοπός των διαλογισμών μου…»