Επιστημονισμός και ανορθολογισμός

Η υπεράσπιση του επιστημονικού ορθολογισμού έχει γίνει ένα από τα βασικά διακυβεύματα στη δημόσια συζήτηση. Η αντιπαράθεση γύρω από τη σοβαρότητα της πανδημίας του νέου κορωνοϊού ή για την αποτελεσματικότητα των μέτρων προστασίας, όπως και η εκ νέου εμφάνιση ενός φάσματος από απόψεις που συνήθως κατατάσσονται στις «θεωρίες συνωμοσίας» έχουν οδηγήσει σε διαρκείς εκκλήσεις για τη συσπείρωση γύρω από την επιστήμη ως εκπρόσωπο του ορθού λόγου. Σε αυτό το σχήμα από τη μια υπάρχει η επιστήμη, που παρουσιάζεται λίγο-πολύ ως ενιαίο σύνολο θέσεων και συμπερασμάτων για την ανθρώπινη δράση και την οποία ασπάζεται η πλειοψηφία, ενώ από την άλλη υπάρχει η μειοψηφία των αρνητών του ορθού λόγου και των «ψεκασμένων».

Ομως, αυτό που υποτιμάται σε αυτή τη συζήτηση είναι ότι συχνά οι απόψεις και θεωρίες που παρουσιάζονται ως ανορθολογικές δεν υιοθετούν τόσο ένα «πίστευε και μη ερεύνα» αλλά την εξωτερική τελετουργία της επιστημονικής ορθολογικότητας. Επικαλούνται κινδύνους π.χ. από τη χρήση μάσκας, παραθέτουν «ειδικούς» και παραπέμπουν σε «στατιστικά δεδομένα».

Δηλαδή, δεν διεκδικούν να εκπροσωπούν το πάθος ή τη ζωή ενάντια στην τυραννία του λόγου, αλλά επιμένουν ότι μιλούν στο όνομα του αυθεντικού ορθού λόγου. Το γεγονός ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι «θεωρίες συνωμοσίας» διεκδικούν να προσφέρουν πολύ πιο «πλήρεις» αφηγήσεις, εντάσσοντάς τες σε ευρύτερα «σχέδια» ή προσφέροντας επιπλέον «αιτιώδεις συνδέσεις», ίσως είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε γιατί πλευρές του σύγχρονου ανορθολογισμού σε μεγάλο βαθμό είναι το αποτέλεσμα της κυριαρχίας μιας ορισμένης αντίληψης επιστημονικότητας.

Η επιστήμη στη νεωτερικότητα δεν ήταν ποτέ απλώς η επέκταση των γνώσεων για τον φυσικό και κοινωνικό κόσμο, ούτε μόνο η διευκόλυνση της δημιουργίας νέων τεχνολογιών. Εξαρχής συνδέθηκε με ηγεμονικές στρατηγικές, στις πολιτικές, ιδεολογικές, πολιτιστικές και φυσικά οικονομικές διαστάσεις τους. Από τη διαμόρφωση της νεωτερικής αντίληψης της ιστορικής προόδου, στην οποία η επίκληση της διαρκούς παραγωγής νέων γνώσεων παίζει κομβικό ρόλο, μέχρι όλες τις παραλλαγές νομιμοποίησης πολιτικών στο όνομα της επιστήμης, τα παραδείγματα είναι πολλά.

Αντιφάσεις

Αυτό που διαγράφεται στην ιδεολογική κατασκευή αυτού του επιστημονισμού είναι οι πραγματικές αντιφάσεις της ίδιας της παραγωγής επιστημονικής γνώσης. Η επιστήμη ποτέ δεν έρχεται σε πλήρη τομή με την ιδεολογία, πράγμα που σημαίνει ότι πολιτικές, έμφυλες και φυλετικές προκαταλήψεις, μεταφυσικές τοποθετήσεις και θρησκευτικές πεποιθήσεις συχνά επηρεάζουν την επιστημονική έρευνα. Ιδιον των επιστημονικών θεωριών είναι ότι δεν είναι απόλυτες και το γεγονός ότι υπάρχει διαρκώς το ενδεχόμενο νέων επιστημονικών θεωριών, άρα και νέων γνώσεων, ορίζει έναν αναπόδραστα ιστορικό και σχετικό χαρακτήρα σε κάθε επιστημονική απόφανση. Η επιστήμη δεν παράγεται στο κενό και γύρω από το εργαστήριο του ερευνητή υπάρχει ένα ολόκληρο πλέγμα κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων και συμφερόντων.

Ούτε πρέπει να υποτιμάμε ότι υπάρχουν πεδία, ιδίως στον χώρο των κοινωνικών επιστημών, όπου με πεισματικό τρόπο συγκεκριμένες θεωρητικές κατευθύνσεις διεκδικούν αξιώσεις ορθολογικότητας και κατακρίνουν ως αντιεπιστημονικές όλες τις άλλες προσεγγίσεις, αρνούμενες, την ίδια στιγμή, πεισματικά να παραδεχτούν τον βαθμό στον οποίο έχουν διαψευστεί από τις πραγματικές εξελίξεις αλλά και τις αρνητικές κοινωνικές επιπτώσεις που είχαν. Η αδυναμία της κυρίαρχης οικονομικής σκέψης να χειριστεί αλλεπάλληλες κρισιακές συνθήκες είναι από αυτή την άποψη ενδεικτική. Ακόμη και στις βιοεπιστήμες, τον ιδεότυπο αυτόν επιστημονικότητας, υπαρκτές είναι οι ταλαντεύσεις ως προς τον γενετικό, ατομικό-συμπεριφορικό και κοινωνικό καθορισμό των σύνθετων φαινομένων που είναι οι ασθένειες.

Ολα αυτά αποκτούν ξεχωριστή σημασία για να κατανοήσουμε το φαινόμενο του νέου ανορθολογισμού. Μια δογματική προβολή του επιστημονικού λόγου ως απόλυτης αλήθειας, συνδυασμένη με την ανάδειξη της αυθεντίας των «ειδικών» σε μόνο κριτήριο επιλογής, ακόμη και για ζητήματα όπου η στάθμιση δεν μπορεί παρά να είναι πολιτική και κοινωνική, μαζί με μια σχεδόν θρησκευτική προσέγγιση της επιστημονικής πρακτικής ως αλήθειας που αποκαλύπτεται ως τέτοια και όχι ως ενεργή και διαρκώς διαψεύσιμη ερευνητική αναζήτηση, στο τέλος οδηγούν στο αντίθετο αποτέλεσμα: στην υπονόμευση του πραγματικού κύρους της επιστήμης και στην εξώθηση ανθρώπων στη φαινομενική «πληρότητα» των ψευδοεπιστημονικών εξηγήσεων και «θεωριών συνωμοσίας», που σε τελική ανάλυση δεν κάνουν τίποτα παρά άλλο παρά να αντιγράφουν την απόπειρα του κυρίαρχου λόγου να δώσει μια επίφαση «συνεκτικότητας» σε πεδία εξ αντικειμένου ανοιχτά.

Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να θυμηθούμε ότι ο χειραφετητικός χαρακτήρας της επιστήμης δεν έγκειται στη βεβαιότητα που προσφέρει, αλλά στη διαρκή αγωνιστική αναδιαπραγμάτευση της αβεβαιότητας που μας περιβάλλει, άρα η πραγματική αναμέτρηση με το ερώτημα της προόδου ως ιστορικού μετασχηματισμού και πειραματισμού.