Αδαμάντιος Κοραής: Ο πνευματικός πατέρας της Ελευθερίας

Βρισκόμαστε στο έτος 1815. Οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις συνεδριάζουν επί μακρόν στη Βιέννη για τη χάραξη μιας κοινής γεωπολιτικής στρατηγικής.

Ο Αδαμάντιος Κοραής, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που βρίσκεται στο Παρίσι ήδη από το 1788, λαβάνει από τις Κυδωνιές (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας ένα όχι και τόσο συνηθισμένο αίτημα.

Γράφει, το 1933, ο σπουδαίος δημοσιογράφος, ανταποκριτής, κριτικός και συγγραφέας Γιώργος Φτέρης, υπογράφοντας ως Γ. Γκρέκο:

«Οι διδάσκαλοι του γυμνασίου των Κυδωνιών παρεκάλεσαν τον Κοραή να παραγγείλη το πορτραίτο του στο Παρίσι, (του προσέθεσαν μάλιστα ότι αναλαμβάνουν τα έξοδα) και να τους το στείλη διά να διασκοσμήσουν το εκπαιδευτήριον του μικρασιατικού ελληνισμού»

Ο Κοραής αρνήθηκε: «Του απήντησεν ότι η πτωχή Ελλάς δεν είχεν ακόμη πρόσωπα άξια αυτής της διακρίσεως και ότι διά να τα αποκτήση θα ήτο προτιμώτερον να διαθέσουν τα χρήματα των προς αγοράν βιβλίων διά τους μαθητάς»

»Είχε μια φυσική συστολή που τον έκανε ν’ αποφεύγη πάντα τη διαφήμισι, και συγχρόνως μία βαθειά αποστροφή προς όλας τας εκδηλώσεις της προσωπικής οιήσεως, η οποία διέκρινε και το φιλόλογο και τον σκεπτόμενο σ’ όλη τη ζωή του. Επί πλέον ένα θερμότατο πάθος για την ελευθερία, για την απόλυτη ανεξαρτησία, μέχρι του σημείου που να αισθάνεται σχεδόν σαν φυσική ανάγκη την αποφυγή κάθε ενοχλητικής υποχρεώσεως»

Η ατομική ελευθερία

Ο Αδαμάντιος Κοραής είχε ταχθεί στον σκοπό της ελευθερίας της πατρίδας από τα παιδικά του χρόνια:

«Το παιδιόθεν τρεφόμενον εις την ψυχήν μου κατά των Τούρκων μίσος, εκατήντησεν, αφού εγεύθην, ευνομουμένης πολιτείας ελευθερίαν, εις αποστροφήν μανιώδη».

Γονείς του ήταν ο Ιωάννης Κοραής, έμπορος μεταξιού από τη Χίου και η Θωμαΐς Ρυσίου, κόρη του λόγιου Αδαμάντιου Ρυσίου. Έχοντας χάσει τα έξι από τα οκτώ παιδιά τους, επιθυμούσαν οι δύο γιοι τους, Αδαμάντιος και Ανδρέας, να ασχοληθούν με το εμπόριο και γενικώς να ακολουθήσουν μια «κανονική» ζωή με τη δημιουργία οικογένειας και ό,τι άλλο επέβαλε η «κανονικότητα» της εποχής εκείνης.

«Οι γονείς του διά να τον κρατήσουν πλησίον των», γράφει ο Γκρέκο «μεταχειρίζονται όλα τα μέσα, ακόμη και «του γάμου το δέλεαρ», όμως ο Κοραής, όπως ο ίδιος γράφει, είχε ερωτευτεί την ελευθερία της πατρίδας.

«[Του γάμου το δέλεαρ] ήθελεν εξάπαντος με συναρπάσει, και διά το νέον της ηλικίας μου, και διά το κάλλος, έτι και διά τον πλούτον της νύμφης, όρφανής από πατέρα βαθύπλουτον, αν ο έρως της ελευθερίας δεν μ’ εβιάζε να καταφρονήσω πάσης λογής άλλους έρωτας.»

Η αγάπη του Κοραή για την ελευθερία επηρέαζε κάθε πτυχή της ζωής του. Πρωταρχικός του στόχος ήταν να είναι ο ίδιος ελεύθερος.

«Όταν δε αργότερα οι εν Παρισίοις φίλοι του τον ωθούν να θέση υποψηφιότητα διά την ελληνικήν έδραν εις το κολλέγιον της Γαλλίας, αρνείται το διάβημα, διά ν’ αποφύγη τις απαραίτητες επισκέψεις του κανονισμού και διά να μη χάση τίποτε από την πνευματική του ελευθερίαν». Ο όρος που περισσότερο ενοχλούσε τον Κοράη ήταν ότι θα έπρεπε «προ της ψηφοφορίας να επισκεφθή προσωπικώς ένα καθ’ ένα από τους ψηφοφόρους και να τον παρακαλέση ταπεινώς να του χαρίση την ψήφον του»

Η ανάγκη για ατομική ελευθερία ήταν εξάλλου αυτή που έκανε τον Κοραή «να εγκαταλείψη επίτηδες το εμπόριο, ως ένα επάγγελμα που δημιουργεί διαφόρους εξαρτήσεις».

»Για τον ίδιο λόγο προτιμά να ζήση στο εξωτερικό», συνεχίζει ο Γκρέκο,  «αν και τον τρώει το σαράκι της νοσταλγίας της Σμύρνης ‘με τη γαλανή θάλασσά της και με τους λόφους της΄»

Στο Παρίσι

Όπως αναφέρει ο Γ. Φτέρης στο «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», ο Κοραής «ως ένα διάστημα αισθάνεται εαυτόν πολίτην του κόσμου. Αλλά μετά ταύτα παρεμβαίνουν τα επαναστατικά γεγονότα του 1789 (σ.σ. Γαλλική Επανάσταση), τα οποία φαίνεται ότι είχαν εις την ψυχή του Κοραή τη μεγαλείτερη και αποφασιστικώτερη απήχησι. Τότε ακριβώς παίρνει τη συνείδησι της αληθινής αποστολής του»

Στο Παρίσι, ο 40χρονος τότε Κοραής φθάνει στις 24 Μαΐου 1788 όταν δηλαδή «ήτο έτοιμο πλέον το καζάνι της επαναστάσεως»

Γράφει ο Κοραής: «‘Ήλθα, εις καιρόν ότ’ έμελλε μετ’ ολίγον να γεννηθή ή από τα μέσα ταύτης της εκατονταετηρίδος κυοφορουμένη παράδοξος, και πρώτη εις την ιστορίαν, πολιτική μεταβολή έθνους, από το οποίον δεν ηλπίζετο τοιαύτη μεταβολή έθνους, από το οποίον δεν ηλπίζετο τοιαύτη μεταβολή.

»Οι Γάλλοι, έως τότε, όμοιοι των Αθηναίων την σοφίαν, την ημερότητα, την φιλανθρωπίαν, την ερασμιότητα, εκρίνοντο και ελαφροί ως οι Αθηναίοι και άξιοι όσων έγραψε κατά της ελαφρίας εκείνων ο κωμικός Αριστοφάνης.

»Η μεταβολή έδειξεν ότι εις το φαινόμενον ελαφρόν έθνος τούτο, εκρύπτετο μέγας αριθμός φιλοσόφων ανδρών τους οποίους ανεκάλυψεν απροσδοκήτως η κατάχρησις της τότε απολύτου μοαρχίας και κατέστησε νέας πολιτείας νομοθέτας.

»Τας μέχρι τούτου απορίας μου περί της εις την πατρίδα επιστροφής τας οποίας είχε μετριάση ο θάνατος των γονέων μου, έλυσεν ολότελα η πολιτική μεταβολή της Γαλλίας και απεφάσισα αμεταθέτως να μη συζήσω εις το εξής με τυράννους.»

Όπως αναφέρει ο σμυρνιός πολιτικός και ποιητής και μετέπειτα Πρόεδρος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών από το 1939 έως το 1943, Μιχαήλ Αργυρόπουλος στην 7η Απριλίου 1933:

«Ο Κοραής βυθισμένο εις τας μελέτας του, δεν εσκέπτετο τότε φυσικά να κλείση το μέλλον του είς ένα στενόν και δούλον περιβάλλον, εκεί κάτω εις την Ανατολή, αφού δα δεν είχε και μεγάλην συμπάθειαν διά την Σχολήν της, που την εχαρακτήριζεν ως προωρισμένην ‘διά τα κοινά γράμματα’»

»Και ηρνήθη με την σειράν του και αυτός την όψιμον τιμήν, με μίαν οψίτοκον προσθήκην, που ευρήκε κάπου αφορμήν να χαράξη διά τους παλαιούς συμπατριώτας του, με τον χαρακτηρισμόν  ‘κασσιδιάριδες’».

Ο Αδαμάντιος Κοραής πάντως δεν σταμάτησε ποτέ να έχει το βλέμμα του στραμμένο στην ιδιαίτερη πατρίδα του.

Στις 28 Ιουλίου 1957, ο κορυφαίος ιστορικός Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, δημοσιεύει τέσσερις άγνωστες, ως τότε, επιστολές του Αδαμάντιου Κοράη.

Σε μία από αυτές, προς τον γάλλο ελληνιστή Nτ’ Ανς ντε Βιλουαζόν το 1790, ο Κοραής, ανάμεσα σε φιλολογικές παρατηρήσεις αναφέρει:

«Μόλις έλαβον επιστολάς από την πατρίδα μου με την τραγικήν διήγησιν περί ενός άλλου είδους καταιγίδος, ήτις εθέρισε σχεδόν όλα τα παιδιά της Σμυρνής.

»Μια επιδημία κακοήθους ευλογίας, εκδηλωθείσα μετά το Πάσχα του τελευταίου έτους και η οποία εξηκολούθει ακόμη μέχρι της 31ης Οκτωβρίου με μίαν μανίαν, παρομοίαν της οποίας δεν ενθυμούνται οι ζώντες άνθρωποι, αφήρπασε κατά το διάστημα τούτο μόνο από το Ελληνικόν Έθνος τρεις χιλιάδες παιδιά»

»Οικογένειαι έχουσαι οκτώ παιδιά, δεν είχον εντός ολίγων ημερών ούτε ένα. Μητέρες που επέζησαν της οικογενείας των παρεφρόνησαν και πατέρες και άλλοι με την αυτήν τύχην ηυτοκτόνησαν. Αυτά είναι τα δεινά, φίλε, τα οποία εδοκίμασαν την δυστυχή μου πατρίδα».­­­

Στις 28 Μαρτίου του 1940, λίγες ημέρες πριν τα ναζιστικά στρατεύματα εισβάλλον στην Ελλάδα, ο σπουδαίος ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας και σημαντικότατος συνεργάτης του «ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΒΗΜΑΤΟΣ» Κ. Θ. Δημαράς γράφει για τον Αδαμάντιο Κοραή.

«Στη συνείδησί του, ποτισμένη από του γαλλικού διαφωτισμού την πίστι στον λόγο τον ανθρώπινο, είναι τα δύο αλληλένδετα: η ελευθερία θα φέρη τα φώτα, και τα φώτα θα φέρουν την ελευθερία: απαλλάξατε γράφει στα 1788, το γένος από του ξένου τον ζυγό, ‘και εις διάστημα χρόνων ολίγων, χωρίς θαύματος θείου, οι Ρωμαίοι (οι Ρωμιοί, δηλαδή) θέλει σοφισθώσιν (θα γίνουν σοφοί) ως και οι Ευρωπαίοι’»

Ένα από τα κυρίαρχα ζητήματα σχετικά με τον Αδαμάντιο Κοράη είναι η άποψή του ότι οι Έλληνες έπρεπε να περιμένουν περισσότερο προτού εξεγερθούν.

«Σύμφωνα με τους υπολογισμούς που κάνει στα 1807», γράφει για τον Κοραή ο Δημαράς «όταν είναι δηλαδή πια ο ίδιος σε ηλικία εξήντα ετών, [πιστεύει ότι] ‘χρειάζεται πεντήκοντα τουλάχιστον ακόμη ετών παιδείαν το γένος, διά να έλθη εις κατάστασιν να κατορθώση τίποτε…’Κι έτσι, όπως ο γέροντας που φυτεύει το δέντρο για να το απολαύσουν τα εγγόνια του, ο Κοραής εξακολουθεί το κήρυγμα, τον αγώνα για τον διαφωτισμό: αλληλογραφεί, συγγραφεί, συμβουλεύει, καθοδηγεί, πάντοτε προς την ίδια κατεύθυνσι, έκει όπου βλέπει στο τέρμα της να χαράζη ελεύθερο το Κράτος ελληνικό. Γι’ αυτήν θα θυσιάση τιμές, ευζωΐα, ασφάλεια: νιώθει πως ασκεί ένα λειτούργημα υψηλό.»

Οι Έλληνες επαναστατούν νωρίτερα, αλλά όπως γράφει ο λόγιος και ιστορικός, Κώστας Καιροφύλας στα «ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΝΕΑ» της 11ης Αυγούστου 1931: «Μ’ όλους τους δισταγμούς του, όμως μόλις επείσθη ότι το κίνημα ήτο σοβαρόν ετέθη εις κίνησιν για να προσφέρη ό,τι τα γηρατειά του του επέτρεπον εις την πατρίδα του.

‘Οι αδελφοί σου, έγραφε στον Παντ. Βλαστό, έκαμαν κάλλιστα να δράμουν εις βοήθειαν της προσκαλούσης πατρίδος. Είκοσιν έτη ολιγώτερον αν είχα, ούτε θεός, ούτε δαίμονες ήθελαν μ’ εμποδίσειν’»

Με την έναρξη του αγώνα ο Κοραής αφήνει πίσω το ζήτημα για το ποιος θα ήταν ο σωστός χρόνος έναρξης της επανάστασης. Καθώς όπως γράφει σε έναν από τους κορυφαίους έλληνες λόγιους, Νεόφυτο Βάμβα: «Δεν είνε πλέον καιρός να εξετάσσωμεν εάν έγινεν η επανάστασις εις αρμόδιον καιρόν, μήτε εάν οι αρχηγοί αυτής έκαμαν τα πρέποντα…Ας ίδωμεν τι συμφέρει κατά το παρόν να κάμωμεν”

Όπως όμως σημειώνει ο Κώστας Καιροφύλας «Όταν ήρχισαν οι καυγάδες και αι αντιζηλίαι των αρχηγών της Επαναστάσεως, ο Κοραής θλίβεται και ξαναγυρίζειν στο αγαπημένο του θέμα:

‘Το πράγμα ήρχισεν άωρον εις έθνος, το οποίον, δεν έχει ακόμη φώτα να καταλάβη τα αληθή του συμφέροντα…Αν ήρχιζε μετά 20 χρόνους, τότε ήθελαν ευρεθή ωριμώτεροι οι καρποί των σχολείων της Χίου και των Κυδωνιών εξ ενός μέρους και από το άλλο πλειότερος ο αριθμός των σπουδαζόντων εις την Ευρώπην νέων…’»

»Και έδιδε θαυμασίας συμβουλάς ομονοίας που ακόμη και σήμερα αποτελούν το καλλίτερο δίδαγμα για την ελληνική κοινωνία και τας οποίας θα ήτο χρησιμώτατον αν η σημερινή γενεά εμελτούσε και ακολουθούσε»

O Αδαμάντιος Κοράης, πέθανε στις 6 Απριλίου 1833, σε ηλικία 84 χρονών.

Είχε προλάβει να δει τη γέννηση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και την απελευθέρωση έστω ενός μικρού τμήματος του ελληνισμού.